Is Competition in Markets Inevitable? Article-192

के व्यापारमा प्रतिस्पर्धा गर्न आवश्यक छ?

यो एकाइसौं शप्ताब्दीमा, उद्योग वा बजारमा तीव्र प्रतिस्पर्धा गरेर आफ्नो प्रतिस्तपर्धीहरूलाई पछाडि छाडी वा उनीहरूमाथि विजय प्राप्त गरी व्यापारमा सफल हुन सकिंदैन। र यस्तो गर्नु प्राचीन पद्धति हो।

    व्यापारमा सफल हुनका लागि व्यवसायीहरूले कुनै उद्योग वा बजारमा प्रतिस्पर्धीहरूसँग कडा मुकाबिला गर्नु वर्तमान व्यापारिक वातावरणमा परम्परागत पद्धति मानिन्छ। आफ्नो व्यवसायलाई दीर्घ जीवन प्रदान गर्न तथा व्यापारमा सफल हुनका लागि मौजुदा उद्योग वा बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्ने नभई व्यवसायीले प्रतिस्पर्धीहरू नै नभएको नयाँ उद्योग वा बजार सृजना गर्नुपर्दछ। अर्थात् नयाँ मागको सृजना गर्नुपर्दछ। उपभोक्ताहरूलाई नितान्त नयाँ किसिमको वस्तु वा सेवा उपलब्ध गराउनुपर्छ। मार्क जुकरबर्गले नयाँ सेवा (फेसबूक) उपलब्ध गराएजस्तो।

    यसरी सृजना गरिने नयाँ बजारमा मौजुदा ग्राहकहरू अन्य बिक्रेताको वस्तु खरिद गर्न छाडेर आउने नभई नयाँ मागसहित बजारमा आउँछन्। ती ग्राहक नौला हुन्छन्, उनीहरूको माग नौलो हुन्छ। उदाहरणका लागि कुनै व्यवसायीले यदि आफ्नो ग्राहकलाई घोडामा चढाएर घडिअर्वा पोखरी घुमाउँछ र त्यस किसिमको मनोरञ्जन प्रदान गरेबापत तोकिएको मूल्य लिन्छ भने त्यो व्यवसायीले नयाँ सेवाको नयाँ मागसहित नयाँ बजार सृजना गरेको मानिन्छ। उसले त्यस्तो नयाँ मनोरञ्जनात्मक सेवा प्रदान गरेर नयाँ उद्योग स्थापना गरेको मानिन्छ। ब्लु ओसन स्ट्राटेजी (Blue Ocean Strategy) ले माथि उल्लेख गरिएझैं नितान्त नयाँ व्यवसाय खोजेर प्रतिस्पर्धालाई असान्दर्भिक (Irrelevant) बनाउने कुरामा जोड दिन्छ।

    ब्लु ओसन स्ट्राटेजी एउटा व्यापारिक रणनीतिक पुस्तक हो र यो पुस्तक सन् २००५ मा प्रकाशित भएको थियो। यस पुस्तकका लेखक डब्लु चान किम (W. Chan Kim) र रेन मोबोर्गन (Renee Mauborgne) हुन्। यस पुस्तकले एउटा सङ्गठनले मौजुदा बजारका प्रतिस्पर्धीहरूसँग तीव्र प्रतिस्पर्धा गरेर उच्च विकास र मुनाफा गर्ने नभई प्रतिस्पर्धा नभएको बजारमा नयाँ माग सृजना गरेर उच्च विकास र मुनाफा प्राप्त गर्न सक्छ भन्ने लेखकद्वयको विश्वासलाई प्रस्ट्याउँछ।

    मौजुदा बजारमा रहेर वा परम्परागत रूपमा अरू उत्पादकहरूले उत्पादन गरेको वस्तु वा सेवा नै उत्पादन गरेर मौजुदा ग्राहकहरूलाई आफ्नो वस्तु वा सेवातिर आकर्षित गर्नका लागि तीव्र प्रतिस्पर्धा गर्नुको साटो नयाँ उपयोगितासहितको नयाँ वस्तु कम लागतमा उत्पादन गरेर व्यवसायीले बजारमा आफ्नो वर्चस्व कायम गर्नुपर्छ भन्ने कुरामा यो रणनीतिले जोड दिन्छ।

    यो व्यावसायिक रणनीति अँगालेर व्यापारीहरूले उपयोगिताको खोजी (Value Innovation) गर्नुपर्दछ र पत्ता लगाइएको नयाँ उपयोगिता उपभोक्ताहरूको आवश्यकतासँग बलियो गरी मेल खानुपर्दछ भन्ने कुरामा जोड दिन्छ। यहाँ नयाँ उपयोगिता सृजना गर्नु भनेको नया वस्तु वा सेवा उत्पादन गर्नु वा विद्यमान वस्तु वा सेवामा नयाँ किसिमको विषेशताहरू समावेस गर्नु हो। ब्लु ओसन स्ट्राटेजीले बजारमा सफल हुनका लागि दुई किसिमको व्यावसायिक रणनीति (१) प्रतिस्पर्धीहरूभन्दा कम लागतमा वस्तु वा सेवा उत्पादन एवं बिक्री तथा (२) खास वा सानो (Niche) बजारमा व्यावसायिक क्रियाकलाप केन्द्रित गर्नुपर्ने माइकल पोर्टरको बिचारसँग असहमति राख्दछ। ब्लु ओसन स्ट्राटेजीले मूलरूपमा नयाँ बजारको सृजना वा नयाँ मागसहितको नयाँ ग्राहकको खोजी गर्नुपर्ने कुरालाई महत्वपूर्ण मान्दछ। सफल हुनका लागि तीव्र प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्छ भन्ने विचारलाई मान्दैन।

    ब्लु ओसन स्ट्राटेजीले के मान्दछ भने व्यापारिक जगतमा रेड ओसन (Red Ocean) को स्थिति हुन्छ। रेड ओसन त्यो व्यापारिक अवस्था वा वातावरण हो, जसमा मौजुदा उद्योगहरूको उपस्थिति हुन्छ। बजार क्षेत्र ज्ञात हुन्छ। उद्योगको सीमा क्षेत्र परिभाषित तथा स्वीकृत गरिएको हुन्छ। व्यापारिक खेलका प्रतिस्पर्धात्मक नियमहरू पनि ज्ञात हुन्छ। तोकिएको ग्राहकहरूलाई आफ्नो वस्तु वा सेवा बिक्री गर्न बिक्रेताहरूबीच तीव्र प्रतिस्पर्धा हुन्छ। बजारमा प्रतिस्पर्धीहरूको उपस्थिति बढदै जाँदा प्रतिस्पर्धा अति नै तीव्र हुँदै जान्छ र फलस्वरूप एउटा बिक्रेताले आफ्नो बजार अंश मात्र गुमाउँदैन, उसको भविष्य पनि अनिश्चित हुने अवस्था उत्पन्न हुन जान्छ। वा बजारबाट बाहिरिनुपर्ने अवस्था सिर्जना हुन्छ।

    रेड ओसनको विपरित ब्लु ओसन स्ट्राटेजीमा बजारमा विद्यमान  प्रतिस्पर्धालाई असान्दर्भिक तुल्याउन सकिन्छ भनी बलियो विश्वास र अभ्यास गरिन्छ। नयाँ–नयाँ उद्योगहरूको स्थापना गरेर मौजुदा प्रतिस्पर्धापूर्ण व्यापारिक वातारणलाई प्रतिस्पर्धाहीन बनाउन सकिन्छ। नयाँनयाँ मागसहितको नयाँ बजार सृजना गर्न सकिन्छ। तीव्र प्रतिस्पर्धा गरेर मौजुदा ग्राहकमध्येबाट ठूलो सङ्ख्यामा ग्राहकहरूलाई आफ्नो वस्तु वा सेवातिर ल्याउनुको साटो नयाँ उपयोगितासहितको नयाँ वस्तु वा सेवा लिएर नयाँनयाँ ग्राहक समक्ष पुग्न सकिन्छ  र मुनाफा बढाउन सकिन्छ। प्रतिस्पर्धा नभएको बजारबाट प्रचुर आनन्द लिन सकिन्छ र लाभ पनि उत्तिकै प्राप्त हुन्छ, जसरी अहिले उबरले लिरहेको छ। उबर भनेको एउटा यातायात सुविधा दिने व्यवसाय हो।

    ल्याप टप, इबे, माइक्रो सफ्ट, आइप्याड, गुगल सर्च इन्जिन, फेसबूक, युट्युब, नेट फ्लिक्स, स्काइप, जिपिएस आदिलाई ब्लु ओसन स्ट्राटेजीसँग जोड्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि फेसबूक होस् वा स्काइप नयाँ किसिमको व्यापारसहित नयाँनयाँ ग्राहकहरूको खोजीको सन्दर्भमा आएका वस्तु वा सेवाहरू हुन्। फेसबूकको आफ्नै तोकिएका ग्राहक छन्। ती तोकिएका ग्राहकहरूलाई आफ्नै किसिमले फेसबूकले सेवा प्रदान गरिरहेको छ। फेसबूकले जुन सफलता पाएको छ, त्यो उसले खोजी गरेको नयाँ बजार वा नयाँ ग्राहकहरूको परिणामस्वरूप हो।

    वर्तमान व्यावसायिक जगत्मा व्यापार पूँजीद्वारा होइन, ज्ञानद्वारा गर्नुपर्ने अवस्था सृजना भएको छ। नितान्त नयाँ व्यापारिक अवसरहरूको सृजना गरेर, बजारमा मौजुद रहेको प्रतिस्पर्धालाई असान्दर्भिक तुल्याएर वा कम पारेर बढी मुनाफा प्राप्त गर्न वा व्यापारिक सफलता प्राप्त गर्न सकिन्छ। अध्ययन एवं अनुसन्धानद्वारा नयाँनयाँ वस्तु एवं सेवाहरू पत्ता लगाउने मात्र होइन, पत्ता लगाइएका ती वस्तु वा सेवा बजारमा रहेका ग्राहकहरूका लागि आवश्यक रहेको तथा उनीहरू त्यो वस्तु खरिद गर्न तत्पर रहेको स्थिति निर्माण गर्न सकिन्छ। आफ्नो नयाँ वस्तु खरिद गर्न ग्राहक बाध्य हुने स्थिति तयार पार्न सकिन्छ।

    विकसित तथा धनी देशहरूमा र खासगरी संयुक्त राज्य अमेरिकामा नयाँ नयाँ किसिमका वस्तु एवं सेवाको खोजी एवं उत्पादनलाई बजार व्यवस्थापनको अति नै महत्वपूर्ण तथा नियमित कार्य मान्ने गरिन्छ। बजारमा नयाँनयाँ उपयोगितासहितको नयाँनयाँ वस्तुहरू देखा परिरहेका हुन्छन्। ग्राहकहरूको गतिशील आवश्यकतालाई उनीहरू सन्तुष्ट हुने किसिमबाट परिपूर्ति गर्न बजारमा नयाँनयाँ किसिमका उपयोगितासहितका वस्तुहरू आउन आवश्यक हुन्छ पनि। व्यापारीहरूले पनि आफ्नो व्यवसायलाई दीर्घ जीवन दिन तथा मुनाफालाई अधिक पार्दै त्यसलाई नियमित तुल्याउन नयाँ नयाँ वस्तु एवं सेवाहरू बजारमा ल्याउन आवश्यक छ। पुराना वा भएकै वस्तुको उत्पादन वा बिक्रीमा केन्द्रित रहनु उपयुक्त होइन।

    नेपालमा पनि व्यावसायिक सफलता हासिल गर्न उद्यमी वा व्यापारीहरूले नयाँ नयाँ किसिमका व्यापारिक अवसरहरूको खोजी गर्दै नयाँनयाँ किसिमका वस्तु एवं सेवा बजारमा ल्याउन आवश्यक छ। यस्तो गर्न सके देशमा व्यापारको विकास हुनुका साथै नयाँनयाँ रोजगारका अवसर सृजना हुने थियो। देशमा रोजगारको क्षेत्र विस्तार भएर कामका लागि विदेशिनुपर्ने बाध्यतामा कमी आउने थियो। नेपालमा नयाँनयाँ किसिमका व्यापारहरूको सृजना गर्न आवश्यक छ।

नेपालमा परम्परागतरूपमा गरिने विभिन्न किसिमका व्यापारहरूमा सुधार गरेर तीनलाई बढी मुनाफा एवं रोजगार दिने किसिमको तुल्याउन आवश्यक छ। त्यसैगरी व्यापारीहरूले प्रतिस्पर्धाबाट डराएर बजार छाडेर भाग्नुभन्दा त्यो प्रतिस्पर्धालाई असान्दर्भिक तुल्याएर वा आफ्नो वस्तुको बजारलाई प्रतिस्पर्धा नभएको बजार बनाउनुपर्दछ। छोटकरीमा ‘ब्लु ओसन स्ट्राटेजी’ अनुकरण गरेर नितान्त नयाँ बजार सृजना गर्न वा नयाँ किसिमको वस्तु वा सेवा आविष्कार गर्न आवश्यक छ।

Bishwa Raj Adhikari

प्रतीकद दैनिकमा प्रकाशित Friday, April 27, 2018

Self Sufficiency and Indian Influence-Article-191

आर्थिक निर्भरता र भारतीय प्रभाव

 नेपाललाई भाइको रूपमा हेर्ने र नेपाललाई आफ्नो सुरक्षा–छाताभित्र राख्न खोज्ने भारतको अघोषित नेपालप्रतिको दृष्टिकोणले गर्दा नेपाल–भारत सम्भन्ध सुमधुर हुन सकेको छैन। आम नेपालीहरू भारतप्रति प्रत्येक पल सशङ्कित दृष्टकोण राख्छन्। गत चैत महिनामा प्रधानमन्त्री केपी ओलीले गरेको भारतको राजकीय भ्रमणले यी दुई देशबीचको अमिलो सम्बन्धलाई गुलियो पार्ने प्रयास गरे तापनि कुन स्तरमा गुलियो भयो त्यो हेर्न बाँकी नै छ। ओलीको भ्रमणको अवसरमा भारतले देखाएको ‘अति मैत्रीपूर्ण व्यवहार’ र खासगरी भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको पूर्ववत् व्यवहारमा आएको मौसमी परिवर्तनलाई नेपालप्रति भारतको परिवर्तित (सौहार्द) व्यवहार हो भनी अहिले नै मानिहाल्नु हतार गर्नुहुनेछ। हुन त मोदीले सगरमाथादेखि सागरसम्मको पहुँचमा र जलमार्ग निर्माणमा नेपाललाई हरेक किसिमको सहयोग गर्न तत्पर रहेको बताए। साथै ‘नेपालको ल्यान्डलिंक्ड भइसक्यो, अब वाटरलिंक्ड हुनुपर्छ’’ भनेर नेपालप्रति थप ‘प्रेम’ प्रदर्शित गरे।

    नेपालको राजनीतिमा बढ्दो कम्युनिस्ट प्रभावले गर्दा नेपाल चीनतिर बढी ढल्किंदै जाने सम्भावनालाई रोक्न पनि नेपाललाई ‘रिझाउन’ भारतले ओलीको स्वागत खास किसिमले रातो कार्पेट ओछ्याएर गरेको हुन सक्छ। नेपालप्रति भारतको दृष्टिकोण कति सकारात्मक छ भन्ने कुरा भविष्यको कसी (व्यवहार) मा राखेर हेर्न बाँकी छ। नेपालको राजनीतिमा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष प्रभाव पार्न लाजिम्पाट दरबार (भारतीय दूतावास) भविष्यमा कति सक्रिय हुनेछ, कुन हदसम्म सूक्ष्म व्यवस्थापन (Micro Management) मा संलग्न हुनेछ, त्यो पनि हेर्न बाँकी छ।

    भारतले नेपाललाई जहिले पनि आफ्नो सुरक्षा छाताभित्र राख्ने दृष्टिकोणमा सजिलै परिवर्तन आउने देखिंदैन। नेपालप्रति भारतीय दृष्टिकोणमा परिवर्तन ल्याउन ठूलै गृह कार्य आवश्यक देखिन्छ। भारतको यो दृष्टिकोणमा परिवर्तन ल्याउन नेपालका नेता एवं सरकार मात्र होइन, जनस्तरमा पनि ठोस प्रयास हुनुपर्ने देखिन्छ। प्रयास मात्र होइन, ठूलो त्याग गर्नुपर्ने देखिन्छ। केवल ओठे ‘राष्ट्रवादी’ नाराले हुँदैन।

    नेपालप्रति भारतीय दृष्टिकोणमा जादुजस्तो किसिमले परिवर्तन आउँछ भनी अपेक्षा गर्नु दिवास्वप्त मात्र हुनेछ। यहाँ दिवास्वप्न शब्दको प्रयोग हुनु असान्दर्भिक पनि छैन। पहिलो सन् १९६२, दोस्रो १९७९, तेस्रो सन् १९९० र चौथो सन् २०१५ गरी भारतले नेपालमाथि चार पटक नाकाबन्दी गरिसकेको छ। चारपटक नेपाललाई धम्क्याइसकेको छ। नेपालले जब जब ‘मुन्टो बटारेको’ (भारतको नीतिविपरीत गएको) देख्छ,  नेपालमाथि भारतले नाकाबन्दी नामको एक मात्र ठूलो एवं अचुक शस्त्र प्रहार गर्छ। सन् १९७५ मा भारतले सिक्किमलाई विलय (Merge) गराउँदा उसले नेपालको पूर्ण समर्थन खोजेको थियो। नेपालका तत्कालीन शासकहरूले भारतको सो आक्रामक रवैयाको समर्थन गरे तापनि नेपालका राजनैतिक दलहरू र खासगरी वामपन्थिहरूले ठूलो विरोध गरेका थिए। त्यो बेला भारत झस्केको थियो। त्यो बेला पनि भारत नेपालदेखि निकै रुष्ट भएको थियो।

    भुटानलाई भारतले अहिले पनि आफ्नो सुरक्षा छाताभित्र राखेको छ। पूर्वी र पश्चिमीगरी सिङ्गो पाकिस्तानलाई दुई भागमा टुक्रयाएर सन् १९७१ मा पूर्वी पाकिस्तानलाई ‘बङ्गलादेश’ को रूपमा भारतले नै निर्माण गरेको थियो। बङ्गलादेशीहरूलाई सहयोग गर्न वा बङ्गलादेशी विद्रोही (मुक्तिवाहिनी) लाई हतियार प्रदान गर्न भारतले बङ्गलादेशमा आफ्नो सेना नै पठाएको थियो। भारत र पाकिस्तानबीच युद्ध नै भएको थियो।

    नेपालको सन्दर्भमा भारत नेपाललाई आफ्नो एक आर्थिक एवं राजनैतिक उपनिवेशको रूपमा हेर्न चाहन्छ। त्यसकारण उसले अनेक किसिमका आर्थिक सहुलियतहरू दिएर नेपालको आर्थिक विकास होस् भनी सपनामा पनि चिताउँदैन। बरु नेपाल आफ्नो लागि एउटा बलियो बजारको रूपमा होस् भन्ने इच्छा राख्दछ। आर्थिकरूपमा नेपाललाई आफ्नो अधीनमा राख्न चाहन्छ। र त्यही इच्छा पूर्तिका लागि भारतले नेपालमा यी कुराहरू निर्माण गरिदिने वा यस किसिमको आर्थिक सहयोग गर्ने घोषण गर्दछ। कहिले रेल सेवा निर्माण गरिदिने त कहिले जलसेवा विस्तार गरिदिने कुरा गर्दछ। दिल्ली पुगेका नेपालका नेताहरू यी कुरा सुनेर दङ्ग पर्छन्, भारतले यी कुराहरू निर्माण गरिदिने भयो भनेर काठमाडौं आएर अन्तर्वार्ता दिन्छन्। यो परम्परा राणा, शाह, पञ्चायत हुँदै गणतान्त्रिक नेपालमा पनि प्रचलित छ।

    दिल्ली पुगेका नेपालका नेताहरूले भारतीय नेताहरू (सरकारमा रहेका वा नरहेका) लाई भन्नुपर्ने कुरा खासमा यो हो– “अन्तर्राष्ट्रिय कानून र परम्परा अनुसार भूपरिवेष्ठित राष्ट्र (नेपाल) लाई दिने सहयोगहरू मात्र नियमित र भरपर्दो किसिमले दिनुहोस्, बाँकी निर्माण वा लगानीका कार्यहरू गर्न हामी स्वयं सक्षम छौं ।” नेपाली नेताहरू दिल्ली पुगेर आर्थिक सहयोगको लागि याचना गर्न अब बन्द गर्नुपर्छ। जहिलेसम्म नेपाली सरकार वा नेताहरू दिल्ली पुगेर आर्थिक सहयोग गुहार्छन्, नेपालको राजनीतिमा भारतीय हस्तक्षेप कायम रहने छ। अझै बढेर जानेछ। भारतीय हस्तक्षेपबाट उन्मुक्ति पाउन नेपाल आर्थिकरूपमा स्वावलम्बी हुन आवश्यक छ।

    नेपाल–भारत सम्बन्धको एक अति महत्पूर्ण अर्को पाटो पनि छ। भारतको प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष, राजनैतिक वा आर्थिक प्रभावबाट मुक्त हुन नेपाल आर्थिकरूपमा सक्षम वा स्वावलम्बी हुन आवश्यक छ। भारतप्रतिको नेपालको अति आर्थिक निर्भरता कम पार्न नेपालले विभिन्न वस्तु वा सेवाहरूको स्वयं उत्पादन गरेर भारतसँगको व्यापार घाटा कम पार्न अति नै आवश्यक छ।

    २०७३–७४ मा नेपालको कुल व्यापार घाटा रु ९ खर्ब ११ अर्ब रहेकोमा केवल भारतसँग मात्र रु ६ खर्ब व्यापार घाटा थियो। उपरोक्त तथ्यलाई केलाउँदा के ज्ञात हुन्छ भने हामीले गरेको कुल वस्तु वा सेवाको आयातमध्ये भारतबाट मात्र करिब ६७ प्रतिशत वस्तु वा सेवा आयात गरेका रहेछौं। माथिको तथ्यबाट पनि हामी आर्थिकरूपमा भारतप्रति कति निर्भर छौं भन्ने कुरा प्रस्ट हुन्छ।

    आर्थिकरूपमा नेपालको भारतप्रतिको निर्भरता कम गर्न आवश्यक छ। आर्थिक निर्भरता कम पार्नका लागि नेपालमा नै सस्तोमा अनेक वस्तु एवं सेवा उत्पादन गर्न आवश्यक छ। उच्च प्रविधियुक्त र उत्पादनमा पूँजी होइन ज्ञानको ठूलो भूमिका रहेको स्थितिमा, नेपालमा भारतभन्दा पनि सस्तोमा अनेक वस्तु उत्पादन गर्न सकिन्छ। सरकारले कृषकहरूका लागि अनुकूल नीति ल्याएर नेपालमा सस्तोमा स्तरीय वस्तु उत्पादन गर्ने वातावरण सृजना गर्न सक्छ। यसैगरी प्रभावकारी औद्योगिक नीति ल्याएर राम्रो औद्योगिक वातावरण सृजना गर्न सकिन्छ।

    अनेक किसिमका निर्माण गरिदिन वा विभिन्न किसिमका सेवाहरू विस्तार गरिदिन अथवा आर्थिक अनुदान एवं सहयोगका लागि नेपालले भारतसँग ‘भिख’ माग्ने परम्परा अन्त्य गर्नुपर्छ। भारत मात्र होइन, अन्य मुलुकसँग पनि ‘याचना’ गर्ने कार्य बन्द गर्नुपर्छ। नेपालमा भएको ज्ञान, सीप, पूँजी र प्रवधिले नै नेपालको आर्थिक विकास गर्नुपर्छ। र गर्न सकिन्छ पनि। नेपालमा नै पर्याप्त मात्रामा ज्ञान, पूँजी र प्रविधि छ। नेपालका व्यापारीहरू मात्र होइन, सामान्य नागरिक पनि नेपालमा हुने अनेक निर्माणमा लगानी गर्न सक्षम छन्। नेपालका व्यापारीहरूले विदेशमा लगानी गरिरहेका छन्, नेपालमा गर्न सक्तैनन् ? नेपालीहरू युरोप र अमेरिका एवं अन्य मुलुक पुगेर, त्यहाँ ठूलो लगानीमा व्यापार सञ्चालन गर्न सक्षम छन् भने नेपालमा किन सक्षम हुँदैनन्?  अमेरिकामा धेरै नेपालीहरूले ठूलो लगानी गरेर व्यापार सञ्चालन गरेका छन्। नेपालमा गर्दैनन्?  अवश्य गर्नेछन्।

    केवल ओठे राष्ट्रवादिता देखाएर मात्र हुँदैन। व्यवहारमा पनि राष्ट्रियता देखाउन आवश्यक छ। यसका लागि प्रत्येक नागरिकले आवश्यक वस्तु कति चाहिन्छ, त्यसको यहीं उत्पादन गर्न आवश्यक छ। यस्तो गरेर नेपाललाई आर्थिकरूपमा आत्मनिर्भर बनाउन आवश्यक छ। नेताहरूले पनि आफ्नो हितभन्दा पनि देश र जनताको हित सोच्न आवश्यक छ। र त्यस्तै सोचाइ व्यापारीहरूले पनि राख्न आवश्यक छ।

    आर्थिकरूपमा मुलुक सक्षम भएपछि नेपालका नेताहरू अन्य मुलुकको भ्रमणमा जाँदा गर्व महसुस गर्न सक्छन्। अमेरिका एवं युरोपका धनी मुलुकका नेताहरू अर्को देशको भ्रमणमा जाँदा सोझो कद लिएर जान्छन्। झुक्दैनन, किनभने याचना गरेका हुँदैनन्।

    नेपालले भारतको अति राजनैतिक एवं आर्थिक प्रभावबाट मुक्ति पाउन आर्थिकरूपमा स्वावलम्बी हुनुको विकल्प छैन। आर्थिकरूपमा स्वावलम्बी हुन ठोस प्रयास नगर्ने हो भने भारतीय राजनीतिलाई गाली गर्नुको कुनै अर्थ छैन।

Bishwa R Adhikari

Published in Prateekdaily on April 20, 2018

Will Petroleum Pipeline Benefit Nepal?-Article 190

के पाइपलाइनको निर्माण नेपालको हितमा छ?

हाल आफूले उत्पादन गर्न सक्ने अवस्था नरहेको र भविष्यमा पनि उत्पादन लागतको हिसाबले नेपालमा पेट्रोलियम पदार्थ उत्पादन गर्न ज्यादै खर्चिलो हुने भएकोले ऊर्जाको लागि नेपाल पेट्रोलियम पदार्थमा अति नै भर पर्नु कुनै पनि दृष्टिकोणबाट उपयुक्त देखिंदैन। यो त भयो विश्लेषणको एउटा पाटो। विश्लेषणको अर्को पाटोले के भन्छ भने भौगोलिक विकटताको कारण चीनबाट पेट्रोलियम पदार्थ आयात गर्न असम्भव नभए पनि यातायात लागतको दृष्टिकोणबाट पटक्कै व्यवहारिक नहुने र  भारतबाट अटुट र नियमित पेट्रोलियम पदार्थ आयात गर्न नसकिने स्थितिले गर्दा ऊर्जाका लागि नेपाल पेट्रोलियम पदार्थमा पटक्कै भर पर्ने स्थिति छैन। हुन पनि नेपाल र भारतमा सरकार परिवर्तन भएसँगै नेपालप्रतिको भारतको रवैया ३६० डिग्रीले परिवर्तन हुने गरेको छ। कुनै समयमा त नेपाल र भारतको सम्बन्ध अति नै खराब पनि भएको छ। उदाहरणका लागि  नेपालमथि राजनैतिक दबाब दिन विगतमा भारतले कतिपटक नाकाबन्दी समेत गरिसकेको छ। नेपालप्रति भारतको दृष्टिकोण इमानदारी भन्दा पनि रणनीतिक किसिमको छ। चीनलाई ‘साइजमा राख्न’ तथा नेपाली राजनीतिमा आफ्नो नियन्त्रण निरन्तर वृद्धि गर्दै लग्न भारतले नेपाललाई आफ्नो ‘सुरक्षा छाता’ भित्र राख्न खोज्दैछ। नेपालमा प्रधानमन्त्री नियुक्त हुनासाथ भारतले आफूकहाँ आउन आमन्त्रित गर्नु त्यही रणनीतिको एउटा पाटो हो। भुटानलाई भारतले जसरी हेर्छ, नेपाललाई पनि त्यसैगरी हेर्छ। भारतको यो ‘दाजु दृष्टिकोण’ मा परिवर्तन आउन सकेको छैन्, त्यहाँ मोदी या गाँधी जो भए पनि। र अर्को उल्लेख गर्नैपर्ने कुरा के भने भारत आफैंले पनि पर्याप्त मात्रामा पेट्रोलियम पदार्थ उत्पादन गर्दैन।

    माथि वर्णित यथार्थको आलोकमा हेर्दा नेपालले भारतबाट पेट्रोलियम पदार्थ आयात गर्न पेट्रोलियम पाइपलाइन निर्माण गर्नु र त्यो पनि भारतीय सरकारको लगानीमा, कुनै पनि दृष्टिकोणबाट उपयुक्त देखिंदैन। भारतको लगानीमा नेपालमा पेट्रोलियम पाइपलाइन निर्माण गर्न दिनु नेपालमा भारतीय हस्तक्षेप वृद्धि गर्न आमान्त्रित गर्नु हो। कुन सरकारले भारतसँग यो सम्झौता गर्यो, त्यो सरकारले ऐतिहासिक गलती गरेको हो। यो ऐतिहासिक गलतिको उसले पूर्ण जिम्मेवारी लिनुपर्छ।

सम्झौता ऐतिहासिक गलती कसरी भयो?

    माथि वर्णन गरिएको तथ्यहरूलाई एकातिर पन्छ्याएर कुरा गर्ने हो र नेपालमा पेट्रोलियम पदार्थको आपूर्तिलाई नियमित र भरपर्दो पार्न नेपालमा पाइपलाइन निर्माण गर्ने अठोट गर्ने हो भने पनि, यो अर्को अवस्थमा, नेपालले पाइपलाइन आफैंले निर्माण गर्नुपथ्र्यो। सम्झौताको स्वरूप नितान्त ‘व्यापारिक’ किसिमको हुनुपथ्र्यो, राजनैतिक किसिमको होइन। भारतको मोतिहारीदेखि रक्सौल (नेपाली सीमा) सम्म पाइपलाइनको निर्माण भारतको पेट्रोलियम निर्यातक कम्पनीले गर्नुपथ्र्यो। अर्कोतिर वीरगंज (भारतीय सीमा) देखि अमलेखगंजसम्म पेट्रोलियम पाइपलाइनको निर्माण नेपाल सरकारले होइन, पूर्णरूपमा नेपाल आयल निगमले गर्नुपथ्र्यो। यी दुई पक्ष (नेपाल र भारत) हरूको सम्बन्ध विशुद्धरूपमा ‘क्रेता र बिक्रेता’ झै हुनुपथ्र्यो। यी दुई पक्षको सम्बन्ध पूर्णरूपमा व्यापारमा आधारित हुनुपथ्र्यो, दयामा आधारित होइन, जुन अहिले देखिएको छ। अहिले नेपालले आफ्नो भूमिमा भारतीय स्वामित्वको र त्यो पनि भारत सरकारको प्रत्यक्ष लगानीमा पाइपलाइन निर्माण गर्न दिएर नेपाल सरकारले आफ्नै राष्ट्रिय सार्वभौमिकतामाथि खेलबाड गरेको छ।  पाइपलाइन निर्माण गर्न भारतलाई गुहार्ने जुन निर्णय तत्कालीन सरकारले गर्यो त्यो त्रुटिपूर्ण त थियो नै, आफ्नो भारतीय भ्रमण (केही हप्ता पूर्व) को समयमा प्रधानमन्त्री केपीले त्यो पाइपलाइनको शिलान्यास मोदीको साथ दिल्लीमा गरे त्यो पनि उत्तिकै त्रुटिपूर्ण थियो। निर्माण कार्यलाई केही समयको लागि स्थगित गरेर, निर्माण सम्झौतामा परिमार्जन गरेर शिलान्यास (निर्माण कार्यलाई अगाडि बढाउने कार्य) गरेको भए हुन्थ्यो। केही गृह कार्य गरेर मात्र शिलान्यास गरेको भए हुन्थ्यो। नेपाली नेताहरूमा शिक्षा र अध्ययनको कमीले गर्दा ‘परराष्ट्र मामिला’, त्यो पनि भारतजस्तो चतुर राजनैतिक खेलाडीसँग चुक्नु कुनै ठूलो कुरा होइन।

    समय अहिले पनि बितिसकेको छैन। नेपाल सरकारले भारत सरकारलाई पाइपलाइन निर्माणसम्बन्धी सम्झौतामा परिमार्जन गर्न भन्न सक्छ। वीरगंजदेखि अमलेखगंजसम्म पाइपलाइन निर्माण नेपाल सरकारको लगानीमा हुनु राष्ट्रिय हितको दृष्टिकोणले अति उपयुक्त देखिन्छ। यदि नेपाल सरकार आर्थिक रूपमा सक्षम छैन भने स्वदेशी निजी क्षेत्रलाई निर्माणका लागि आह्वान गरे हुन्छ। नेपालको निजी क्षेत्रले राम्रो लगानी नीति पाएमा पाइपलाइन निर्माण गर्न सक्ने क्षमता राख्दछ। यस्तो पनि हुन नसकेमा नेपाल सरकारले जनताबाट ऋण लिएर पाइप लाइन निर्माण गर्न सक्छ। यस्तो पनि हुन नसकेमा विदेशमा बसोवास गरिरहेका नेपालीहरूलाई पाइपलाइन निर्णाणमा लगानी गर्न अनुरोध गर्न सक्छ। र यो पनि सम्भव नभएमा विश्व बैंक, एसियाली विकास बैंक वा अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोषलाई अनुरोध गर्न सक्छ। विकल्पहरू धेरै छन्। हरेक समस्याले समाधान साथमैं लिएर आउने गर्दछ, केही अपवादबाहेक।

पेट्रोलियम पदार्थको विकल्प खोज्न किन आवश्यक छ ?

    वातावरण प्रदूषणमा ठूलो हिस्सेदारी राख्ने एवं उत्पादन र वितरण पनि खर्चिलो हुने भएकोले विभिन्न राष्ट्रहरूले पेट्रोलियम पदार्थको निर्भरता कम पार्ने एवं  ‘सफा ऊर्जा’ उत्पादन गर्ने निर्णय गरेका छन्। कतिपय राष्ट्रहरूले सन् २०२० सम्म परम्परागत ऊर्जाका स्रोतहरू (कोइला, पेट्रोलियम पदार्थ आदि) लाई सफा ऊर्जाद्वारा विस्थापित गर्ने निर्णय गरेका छन्। सौर्य ऊर्जा, वायु ऊर्जा तथा जियोथर्मल ऊर्जा आदिलाई सफा एवं पुनर्नवीरणीय ऊर्जा मान्ने गरिन्छ। यो हिसाबले पनि नेपालले पेट्रोलियम पदार्थको विकल्प खोज्नु र यसप्रतिको अति निर्भरता कम पार्न आवश्यक छ।

    नेपालले सौर्य ऊर्जा र वायु ऊर्जा उत्पादनमा जोड दिन आवश्यक छ। यसैगरी जल विद्युत्को उत्पादनमा जोड दिन आवश्यक छ।

    नेपालमा उत्पादन लागत कम पारेर, सस्तोमा वस्तुहरू उत्पादन गरेर, गरिबहरूले पनि विभिन्न आधारभूत आवश्यकताका वस्तुहरू खरिद गर्न सक्ने स्थिति पारेर मुलुकमा गरिबी कम गर्न ऊर्जाको आपूर्ति र उत्पादन लागत सस्तो पार्न नितान्त आवश्यक छ।

    नेपालमा जल ऊर्जा उत्पादनमा साना साना कम्पनीहरूलाई संलग्न गराउनु उपयुक्त देखिन्छ। यदि पहाडी क्षेत्रहरूमा जल ऊर्जा र तराई क्षेत्रमा सौर्य ऊर्जा सस्तोमा उत्पादन गरेर वितरण सुलभ पार्न सकियो भने उत्पादन लागत अहिलेको भन्दा तीस वा चालीस प्रतिशतले कम पार्न सकिन्छ।

    हुनत नेपालमा सौर्य ऊर्जाको उत्पादन प्रारम्भ भइसकेको छ। तर पनि यसलाई व्यापारिक किसिमले उत्पादन गर्न सकिएको छैन र ठूलो परिमाणमा पनि उत्पादन गर्न सकिएको छैन। यसैगरी यातायातको क्षेत्रमा पनि सौर्य ऊर्जाको प्रयोग हुन सकेको छ। तर नेपालमा जल ऊर्जा मात्र होइन, सौर्य ऊर्जाको पनि पर्याप्त सम्भावना छ।

    हालै प्रकाशित एक समाचार अनुसार सिहंदरबारमा अबदेखि सौर्य ऊर्जा प्रयोग हुनेछ। चिनियाँ सरकारको सहयोगमा निर्माण भएको यो सौर्य ऊर्जा उत्पादन केन्द्रले १.३ मेगावाट विद्युत् उत्पादन गर्ने छ। हिजोदेखि (ब्उचष् िज्ञज्ञ, द्दण्ज्ञड) यस परियोजनाले उत्पादन प्रारम्भसमेत पनि भइसकेको छ।

    हो, यसै किसिमले नेपालमा वैकल्पिक ऊर्जाका स्रोतहरूको पहिचान एवं प्रयोग गर्न आवश्यक छ। हामीले क्रमिकरूपमा पेट्रोलियम पदार्थमाथि अति निर्भरता घटाउन आवश्यक छ। पेट्रोलियम पदार्थमाथि हाम्रो अति निर्भरताले हामीलाई भारतमाथि अतिआश्रित मात्र होइन, भारतका अन्य किसिमका राजनैतिक एवं आर्थिक दबाबहरू मान्न बाध्य पारेको छ। विभिन्न किसिमका भारतीय हस्तक्षेप सहन विवश गरेको छ। समग्रमा आर्थिकरूपमा (विभिन्न वस्तुहरू आयात गर्न) हामी भारतप्रति अति आश्रित हुने भएकोले नै नेपालमा को प्रधानमन्त्री हुने भनेर लाजिम्पाटमा मिटिंग हुने गर्दछ। भारतमाथि अति निर्भरताको यो भन्दा बलियो अर्को कुन उदाहरण हुन सक्ला?

    भारतीय प्रभावबाट नेपाललाई मुक्त पार्न र भारत–नेपाल सम्बन्धलाई ‘दाजुभाइ’ होइन ‘मित्रवत्’ पार्न हामी आर्थिकरूपमा बलियो हुन आवश्यक छ। तर भारतमाथिको अति निर्भरता घटाउनुको अर्थ भारतसँग सम्बन्ध खराब पार्नु होइन। हामीले यो पनि बिर्सन्न हुन्न कि हामी पितृलाई तर्पण (श्राद्ध गर्न) दिन गया, हरिद्वार, वा केदारनाथ जान्छौ, बेजिंग, संघाई, वा ग्वान्जाव जाँदैनौं। भारतसँग हाम्रो सम्बन्ध पुराणहरूद्वारा जोडिएको छ।

Bishwa Raj Adhikari
Published in Prateekdaily on Friday, April 13, 2018

Interview With Poet Krisu Chhetri

अन्तर्वाता: कृसु क्षेत्री 

   

साझा प्रकाशनद्वारा २०७४ सालमा प्रकाशित “चराको गीत” नामक कविता सङ्ग्रहले आफैमा एक विशेषता बोकेको छ। डायस्पोरिक अनुभूतिहरू समेत पनि समेटेको यस कृतिले निकै चर्चा पाएको छ। कविका विभिन्न मनोवेगहरू समेटेको यो कृतिले जम्मा ४२ थान कविताहरू समेटेको छ। प्रत्येक कविताले आफ्नै किसिमका मौलिकता र विशषेता बोकेको छ। भनिन्छ कवितामा कविहरूले केवल आफ्नो सोंच, भोगाइ, अनुभूति, विश्वास, प्रवृति, धारणा, मनोवेग, मनोदशा, पीडा, खुसी आदि व्यक्त गरेका हुन्छन र ती कहिले काहिं पाठकका रुचिका विषयहरू न हुन सक्छन। तर यस कृतिमा भएका कविताहरूले पाठकलाई छुन्छन, हल्लाउँछन पनि। कविताहरूले चुम्बक झै तान्छन। पाठकहरूले यस कृति भित्रका कविताहरूको अर्थ आआफ्नै किसिमले लगाउनु होला नै।

प्रस्तुत छ “चराको गीत” का कृतिकार कृसु क्षेत्रीसँग “विश्वदर्पण” का विश्वराज अधिकारीले लिएको अन्तर्वाता।  

१) यस कृतिका धेरैजसो कविताहरूमा विम्बको प्रयोग निकै भएको छ। सामान्य पाठकले बुझ्न गार्हो हुने गरी विपरित भाव (metaphoric ) हरू भएका शब्दहरूको प्रयोग निकै नै भएका छन्। कविताहरू यसरी बुझ्न गार्हो भसामान्य पाठकहरूलाई बुझ्न कठिन होला जस्तो अनुभव गर्नु भएको छ?

कविता यसरी नै लेखिनु पर्छ भन्ने परम्परागत मान्यतासँग म कदापि सहमत हुन सकिनँ । विशेष गरी उत्तरआधुनिक कविता पाठकको जनजीब्रोमा जनबोलीमा र लोलीमा झुण्डिने गरिने लेखिएको पाइदैन । म आफैं पनि नेपाली साहित्यमा नवीन प्रयोग विलयन लेखन धारणाको प्रवर्तक भएकाले कविताको सैद्धान्तिक स्वरुपसँग विमति राख्दछु । मैले कवितालाई प्रयोगको उच्चत्तम विन्दूबाट सोच्ने भएकाले सोच अनुरुप नै लेख्ने गरेको हुँदा अलि दुर्बोध्य वा जटिल लागेको पनि हुन सक्छ । तर जब कवितामा अन्तरनिहित भावमा गहिरिएर पस्दा मेरा चराका गीतका सबै कविता सरल र सरस लाग्छन् भन्ने मलाई लाग्छ । साँच्चै भन्नुपर्दा यो संग्रहका कविता त मलाई अझ सरल र पाठकले सहजै अनूभूति गर्न सक्ने बोधगम्य कविताहरु चयन गरेको छु भन्ने मलाई लाग्छ ।

२) कविताहरूमा लक्षण र व्यञ्जना शब्दहरूको निकै प्रयोग भएका छन। किन होला?

एउटा स्रस्टालाई कुनै रचना सिर्जना हुनु भनेको प्रसवपीडामा प्राप्त सन्तुष्टिको अनुभूति गर्नु हो भन्ने मलाई लाग्छ । कविले आफूले भोगेको जीवनको परिधिभित्रै रहेर रचनाको सिर्जना गर्ने हो । आफूले भोगेका देखेका अनुभूत गरेका सामाजिक राजनैतिक आर्थिक लगायत विविध पक्षहरुका राम्रा नराम्रा सुखदुःख उकाली ओराली आरोह अवरोहलाई कलात्मक ढंगले सर्जकले प्रस्तुत गर्दछ तर त्यसरी प्रस्तुत हुँदा समाचार वाचन गरे जस्तो वा पाठशालामा पढाएजस्तो गरी कविता लेखिदैंनन् । लाक्षणिकरुपमा र अभिव्यञ्जनाका साथ प्रस्तुत गर्दा त्यसले कविताको गरिमा पनि अझ बढाउँछ भन्ने मेरो विश्वास छ । सायद यही विश्वासमा अडिएर नै मैले मेरा कविताहरुमा बढी नै लक्षणा र व्यञ्जनाको प्रयोग गरेको छु ।

३) प्रथम प्रश्नको पूरक प्रश्नको रूपमा यो प्रश्न सोध्नु पर्ने देखिन्छ। कविता कस्तो लेखिनु पर्छ? सबैले सजिलै बुझ्ने वा केवल साहित्यिक वा जानकार व्यक्तिहरूले मात्र बुझ्ने किसिमको?

विश्व सर हजुरलाई एउटा कुरा भनौं । हजुर आफैं पनि साहित्यकार भएकोले मैले यो भन्ने प्रयास गरेको पनि हो । संसारमा सबैभन्दा बढी बुझिनु पर्ने र लागू हुनु पर्ने बजेट त स्रोताले बुझ्दैनन् । घन्टौं बाचन गरिएको बजेटमा गृहिणीले पकाउँदै गरेको नुन भुटुनको दरभाउ, दाल चामलको रकम घटबढ भएका हुन्छन् । त्यस्तै सौन्दर्य प्रसाधन तथा मादक पदार्थका कर सबै हुन्छन् चुरोट खाँदै गरेका लक्ष्मीप्रसादको हातमा चुरोटको मूल्य बढिसकेको हुन्छ तर कसैलाई पत्तै हुँदैन । बजेट त बुझिदैंन भने लक्षणा, अभिव्यञ्जना र प्रयोग गरिएको कविता सबैले बुझ्नै पर्ने भन्ने छ र । कविता हुदय पक्षभन्दा मस्तिष्क पक्षबाट बढी लेखिन्छ  भन्ने म ठान्दछु । विम्ब र प्रतीकको प्रयोगमा कविताले दिने अर्थ सबैका लागि बोधगम्य नहुन पनि सक्छ ।

४) “आङ साङ सुकीलाई एउटा पत्र” कवितामा सुकीलाई स्वतन्त्रताको प्रतीकको रूपमा तपाइँले प्रस्तुत गर्नु भएको छ। म्यानमार (बर्मा) मा बर्षौंदेखि बसिरहेका रोहिंगहरूमाथि क्रूर दमन हुँदा चुप लागेर बस्ने सुकी स्वतन्त्रताको प्रतीक हुन त?

मेरो आंग सांग सुकी माथि लेखिएको कविता उनलाई स्वतन्त्रताको प्रतीक बनाएर नै लेखेको हुँ । सन् २०१० सालमा उनी आफ्नो निवासमा नजरबन्द भएको बेला म र मेरी अर्धांगिनी रीताले भेट गर्दाको समयमा सुकी विश्वकै प्रजातन्त्रवादीहरुको आशा र भरोशाको केन्द्रविन्दू थिइन । उनलाई विम्ब बनाएर स्वतन्त्रताका लडाईंहरु धेरै लडिए । बर्माको कठोर सैन्य शासनका विरुद्ध संघर्ष गरेर दुई दशक नजरबन्द भोगेकी सुकीलाई नजरबन्दमै भेट्दा मलाई गर्वको अनुभूति भएको थियो । उनकै कारण संसारको क्रुरतम शासन समाप्त भएको त ध्रुवसत्य नै हो । हो यहाँले उठाउनु भएको पक्ष पनि सत्य हो । आज प्रजातान्त्रिक मुलुक बर्मामा रोहिंग्यामाथि दमन भइराखेको छ र विश्वकै प्रजातन्त्रवादी नेतृले मौनता साँधेर बस्नु सर्वथा अनुपयुक्त मान्दछु म पनि । मानवीय दमनका विरुद्ध हरदम कदम चाल्ने भएर नै कृसुको यो संग्रह उन्मुक्त चराहरुको गीतको रुपमा आएको छ । र लेखक कुनै कुरामा जडवत रहिरहन्छ भन्ने मान्यता म राख्दिनँ । हिंजो स्वतन्त्राकी प्रतीक सुकी आज परिवर्तित स्वरुपमा उभिएको पनि हुन सक्छिन तर उक्त कविता लेखिंदाको समय र सन्दर्भ भने आज जस्तो थिएन पक्कै पनि ।

५) “दुबसु क्षेत्री” कवितामा तपाइँले आफ्नै परिवारको सदस्य (दाजु) माथि कविता लेख्नु भएको छ। किन होला?

विश्वसर हजुरलाई पनि वा अन्य पाठकलाई पनि म यो प्रस्ट पार्न चाहान्छु मैले दुबसु क्षेत्री कविता मेरो दाजु भएर लेखेको हैन । मेरो गाउँ मेरो समाज मेरो देश र म पात्रलाई दिएको योगदान, लगानी र पथप्रदर्शनलाई लिएर लेखेको हुँ । निश्चय पनि दुबसु क्षेत्री मेरो दाजुकै रुपमा पहिलो पहिचान हो तर त्यतिमात्र सम्झने हो भने वहाँले भाषा साहित्य संस्कृति शिक्षा कूटनीति प्रशासन लगायत समग्र राष्टलाई लगाएको योगदान छायाँमा पर्न जान्छ । मैले त दुबसुलाई यो कवितामा कृष्ण, प्रमीथस र सिद्धार्थ भने पनि दुबसु कृष्णमा सिद्धार्थमा प्रमीथसमा खोज्न प्रयास गर्दैछु । त्यो विराटता त्यो विहंगम स्वरुपलाई औंल्याउन मात्र खोजेको विशद चर्चा त गर्नै सकेकै छुइँन मैले । 

६) “मेरो देशको नक्सा” कविता पढे पछि एउटा प्रश्न स्वर्स्फुत रूपमा जागृत हुन आउँछ। त्यो के भने कविता कविले आफ्नो सन्तुष्टिको लागि लेख्ने हो वा तत्कालिन समाजलाई कुनै खास सन्देश दिनका लागि लेख्ने हो?

कविले कविता लेख्ने त आफ्नो सन्तुष्टिकै लागि हो पहिलो त । आत्मसन्तुष्टिका लागि लेखिएका उसका सिर्जनाले समाजलाई खास सन्देश दिन पनि सक्छ नदिन पनि सक्छ । मैले अघि पनि भनें कविले समाजलाई डोराइरहने हैन । समाजका विविध पक्षहरुलाई उजागर मात्र गर्ने हो । कविलाई सन्देशमुलक लेख्नु परो भनेर लेख्यो भने त्यो सिर्जना सीमा बाँधिएको र प्रायोजित हुन्छ । सीमाहीनता र निर्बन्धता कविताको नवीन स्वरुप हो भन्ने मलाई लाग्छ । मेरो देशको नक्सा पनि मैले मेरो छोराको नक्सा बनाउने रहरमा केन्द्रित भएर आफ्नो मुलुकको दुर्नियतिलाई प्रकाश पार्न खोजेको हुँ ।

७) कुनै पनि कविको कृतिको अर्थ पाठकले आफ्नो रुचि, परिवेस, सामाजिक संरचना, शिक्षा, पूर्वाग्रह अनुसार लगाउने हो। र त्यस्तो गर्न पाठकहरू स्वतन्त्र हुन्छन पनि। सत्यको यो उज्यालोमा तपाइँको कविता “आगलागी” को बारेमा केही थप भन्न चाहनु हुन्छ?

आगलागी कविता नेपालकै राजनैतिक घटनाक्रममा केन्द्रित भएर लेखिएको छ । माओवादी जनयुद्ध, प्रत्यक्ष शाही शासन लगायतका घटनाहरुमा केन्द्रित रहेर कवितामार्फत उन्मुक्तिको अदम्य चाहना प्रस्तुत गरेको हुँ । तत्कालीन राजनैतिक घटनाक्रममले एएटा आम नागरिकमा मुक्तिको उत्कट अभिलाशा कसरी अभिव्यक्त गर्ने भन्ने सोच अनुरुप यो कविता लेखिएको हो । आगलागी हुन नदिनू है अलिअलि सल्कन थालेको आगलागीमा नरमाउनू है कोही पनि जब आगलागी हुन्छ त्यसको विनाशलीलाबाट कोही बच्न सक्दैनौ भनेर सावधान गरिएको हो यो कविता ।

८) “एउटा युगपुरुष” कवितामा पाठक चुम्बकीय किसिममा कवितासँगै टाँस्सिएर आउँछ तर अन्तिममा आएर उसलाई त्यो आकर्षण झ्वाट्ट छुटेझै लाग्छ। यी केही पङ्कति पाठकलाई विपरित जस्तो लाग्छ: “तर कसैले भेट्न नसकेको एउटा युगपुरुष”। किन होला यस्तो?

विश्व सर एउटा आम मानिसको रुपमा सोच्नु त एकपटक । पचासौं वर्ष भयो हामीले युगपुरुषको खोजी गरिरहेको । असंगति, अब्यवस्था र अस्थीरताको विरुद्धमा हामी पटक पटक लडेकै छौं । कुनै बेला कसैलाई नायक बनाउछौं बनिनसक्दै खलनायकको रुपमा मखुण्डो लगाउँछ ऊ । सात साल, पन्ध्रसाल छत्तीस साल छयालीस साल, बाउन्न साल, त्रिसठ्ठी साल जस्ता अनेक कालखण्डहरु आए गए तर आम मानिसमा त्यसले कुनै तात्विक अन्तर परेन । देशले पनि दुर्नियतिमात्र भोग्नु परिरह्यो । हामीले बनाएका हामीले आफैंले समाजमा नायक चित्रित गरेका अनुहारहरु मखुण्डो लाग्दा पनि हाम्रो आशा अझ उस्तै छ । बर्षौं देखि हामी आशाको नजरले नायकको खोजीमा अझै लागि रहेका छौं भेटिएको छैन भनेर लेखेको हुँ । यस कविताले चरम निराशाका बीच आशाको संचार पनि गरेकै छ ।

९) “सूर्यग्रहण समापनको घोषणा” कवितामा धामी, झांक्रीको प्रशङ्ग ल्याउनु भएको छ। यसैगरी “धर्मोधर्म रक्सी लागेको छैन मलाई” मा भूतप्रेतको कुरा गर्नु भएको छ। यी त अन्धविश्वास कुराहरू भएन र?

विश्वसर हामीले बाँचेको समाज हामीले भोगेको समाज धामी झाँक्री वा भूतप्रेतबाट भिन्न छ र । आज पनि बोक्सी लागी भनेर एउटी महिला समाजको अगाडि मरणसन्न हुने गरेर पिटिएकी छे र समाज रमिता मानेर हेरिरहेको छ । हामीले लेख्ने धेरै रचनाहरु हाम्रा सामाजिक परिवेशका विम्बभन्दा कति पनि फरक हुँदैनन् । हाम्रो समाजमा सूर्यग्रहण हुँदा धामी झाँक्रीहरुले ढ्यांग्रा पिट्ने नगरा फुक्ने चलनहरु अझै पनि छ । यो हाम्रो सामाजिक परिवेशको अभिन्न अंगहरु हुन् । हामीले विश्व साहित्यमा हाम्रा कुमारी विम्बहरुलाई सकारात्मक उजागर गर्न सक्छौं नकि त्यसको खिल्ली उडाएर । भूतप्रेत डायनी लाग्दा धामी झाँक्रीहरु समाजमा कसरी अवतरित हुन्छन् र ती अबोधहरुका मनमा आशाका सञ्चार भर्न सक्छन् भन्ने तर्फ लागियो भने त अन्धविश्वासको कुरा नआउनु पर्ने हो नि हैन र । 

१०) ”पहिचानको खोजी” कविता परम्परागत रुपमा लेखिने भन्दा फरक किसिमले लेखिएको कविता जस्तो लाग्छ। आफ्नै दाजु (दुबसु) लाई पात्र बनाएर लेखिको कवितामा “याद गर दुबसु! अब तिम्रो चाँडै हत्या हुनसक्छ” भन्नु भएको छ। यस्तो लेखेर के भन्न खोज्नु भएको हो?

विश्वसर नेपाली साहित्यको लेखन परम्परामा एकदमै पृथक कविता हो यो । यस्तो प्रकृतिको कविता आजसम्म लेखिएको मलाई चाँही याद छैन । एकजना अभिभावकबाट परेको प्रत्यक्ष र परोक्ष प्रभावलाई कसरी चित्रण गर्ने भनेर लेखिएको कविता हो । र यो यथार्थ पनि हो दुबसुको प्रभाव र प्रेरणाबाट कृसु कहिल्यै पृथक हुन सक्दैन । प्रसंग पनि छ अब मैले आफ्ना् प्रेरणाको स्रोतलाई मारें भने त्यही व्यक्तिबाट चिनिन्छु भन्दै आफ्नो दाजुको विराट स्वरुप र प्रभावलाई औंल्याउन खोजेको हुँ । सामान्य पाठकलाई त दुबसु र कृसु बीच निकै ठूलो द्धन्द सिर्जना भएछ भन्ने लाग्ला तर रचना गर्भमा गहन विश्लेषण गर्ने हकको भने आफ्नो दाजुलाई एउटा पथप्रदर्शक अनि देवत्वकरण गर्न खोजिएको छ यस कवितामा ।

११) यस कृतिको अन्तिम कविता “……र अन्त्यमा” आफ्नै बारेमा भन्नु भएको छ। कवितामा उल्लेख गरै झै आफूलाई पाउनु हुन्छ त?

हा... हा...। यो प्रश्नको जवाफ त पाठकहरुमा पो खोज्नु उपयुक्त होला कि । मैले पो भनें त म आफू यस्तो उस्तो भन्ने । मैले सोचे जस्तो मैले भने जस्तो नहुन पनि सक्छ । तर कवि इमान्दार भएन भने उसका सिर्जना पनि इमान्दार हुन सक्दैन । कविको पहिचान उसको इमान्दारितामा हुन्छ । यस अर्थमा कविले आफ्नो परिचय दिंदा 

लेखकले नै त कसरी भन्ने र । तर यथार्थको धरातलमै उभिएर दिएको हुनु पर्छ भन्ने मलाई लाग्छ ।

१२) परम्परागत कविताहरू भन्दा “चराको गीत” मा समाबेस कविताहरू पृथक छन् भन्नेहरू धेरै छन्। त्यो पृथकता के होला?

प्रबुद्ध पाठक, विशिष्ट समालोचकहरुले मूल्यांकन गर्ने कुरा पनि हो यो । चराको गीत परम्परागत कविताहरु भन्दा निश्चय नै पनि फरक छन् । भाव शैली विचार पक्ष, विम्ब, प्रतीक, विषयगत चयन र प्रस्तुतिका आधारमा यो संग्रह फरक धारको फरक स्वरुपको फरक शैलीको हुनुपर्छ भन्ने मलाई लाग्छ ।

१३) चराको गीत मा रहेका कविताहरू मध्ये कुनै खास कविता छ? के त्यसबारे थप चर्चा गर्न चाहनु हुन्छ?

विश्वसर यस संग्रहका बयालीसवटै कविता खास छन् । आमालाई आफ्ना कुन सन्तान खास अनि कुन सन्तान सामान्य हुन्छ र । सबै कविता पाठकले पढिदिनु पर्ने छ । पढ्ने बित्तिक्कै दुरुह दुर्बोध्य लाग्ने पनि हुन सक्छ तर पढ्दै जाँदा त्यसले पाठकको मस्ष्किमा तरंग ल्याइदिन सक्छ । भित्रसम्म स्पर्श गरेर आफैंलाई एकाकार गर्न सक्छन् । अन्त्यमा, कविता पठनको प्रबृत्ति बढाउनु परेको छ । साहित्यको सबैभन्दा प्राचीन र सशक्त विधा कवितामाथि प्रचार र व्यापारिक प्रयोजनका कारण उपन्यास वा अन्य विधाको ठूलो छायाँ पर्न थालेको छ । यसलाई जोगाएर लैजान पाठकहरुले कविता पढ्ने बानीलाई बसाल्नु परेको छ । कविताको चर्चा गर्ने कवितालाई जीवनका अंगीकार गर्ने प्रबृत्तिको सुधार हुनु परेको छ ।

akoutily@gmail.com

Nepalese Economy: Competition or Protection-Article- 189

संरक्षण कि प्रतिस्पर्धा

केही दिन पहिले (30 March 2018) अर्थमन्त्री युवराज खतिवडाले देशको अर्थ व्यवस्थमा उनीद्वारा जारी गरिएको श्वेतपत्र  प्रतिनिधिसभा र राष्ट्रियसभामा प्रस्तुत गरेका थिए। श्वेतपत्रमा उनले राष्ट्रको अर्थतन्त्र खराब अवस्थामा रहेको, नेपाली काङ्ग्रसले उचित किसिमबाट सार्वजनिक संस्थानहरू निजीकरण नगरेको, बैंकहरूले उत्पादक क्षेत्रमा लगानी नगरेको, आर्थिक गतिविधिहरूको विकास सन्तोषजनक किसिमले नभएको, रेमिट्यान्सको बढी प्रयोग केवल उपभोग्य वस्तुहरूको आयात गर्नमा भएको, रेमिट्यान्स घटेको, भित्री वा अनौपचारिक  अर्थ व्यवस्था (Informal economy) ले सरकारी राजस्व खाएको, पूँजीको लगानी उद्योगहरूमा नभई वित्तीय एवं व्यापार क्षेत्रमा अधिक भएकोजस्ता गम्भीर समस्या उल्लेख गरेका थिए। साथै उनले विगतका सरकारहरूको कार्यशैलीको आलोचनासमेत गरेका थिए। यसैगरी आर्थिक अनियमितताले गर्दा सरकारी कोष रित्तिएको, वैदेशी मुद्रा सञ्चिति घटेको र पहिलेका सरकारहरूले स्वेच्छाचारी किसिमले कर छुट दिएको पनि उल्लेख गरेका थिए। समग्रमा देशको हालको अर्थ व्यवस्थाप्रति आफू ज्यादै असन्तुष्ट रहेको र यसको सुधार गर्न क्रियाशील हुने कुरा श्वेतपत्रमार्फत् प्रस्ट पारेका थिए, जुन आफैमा प्रशंनीय हो।

    हाल २० प्रतिशत जनसङ्ख्या गरिबीको रेखामुनि छ। त्यसलाई झारेर ५ प्रतिशतमा पुर्याइने घोषणा खतिवडाले पहिले नै गरिसकेका छन्। उनको यो महत्वाकाङ्क्षी लक्ष्य पनि सराहनीय छ।

    अर्कोतिर खतिवडाद्वारा जारी गरिएको श्वेतपत्रको विगतमा धेरैपटक अर्थमन्त्री रहिसकेका रामशरण महतले कटु आलोचना गरेका छन्। श्वेतपत्रमार्फत् खतिवडाले अर्थतन्त्रका सकारात्मक कुरा उल्लेख नगरी केवल नकारात्मक कुरा मात्र छानेर देशको समग्र अर्थतन्त्र खराब रहेको देखाउन खोजेको आरोप महतले लगाएका छन् । महतले गएको दुई वर्षमा मूल्य वृद्धि घटेको, राष्ट्र बैंकसँग ढुकुटीमा अहिले रु २७१ अर्ब रहेको, बजेटमा विदेशमाथिको निर्भरता घटेको र सार्वजनिक संस्थानहरूको निजीकरणले सरकारलाई घाटा नपुगेको पनि उनले उल्लेख गरेका छन्। साथै बाँसबारी छालाजुत्ता निजीकरण गर्दा चल्न नसकेको एवं वीरगंज चीनी कारखाना निजीकरण गर्न खोज्दा कसैले खरिद नगरेको पनि उल्लेख गरेका छन्। महतले ’यो बिग्रेको अर्थ व्यवस्थालाई मैले सपारें’ भन्ने जस खतिवडाले अनावश्यक किसिमले लिन खोजेको आरोप पनि लगाए।

    महत नेपाली काङ्ग्रेसका अर्थशास्त्री मानिन्छन्। साथै महत निजीकरण र उदार अर्थव्यवस्थाका पक्षधरसमेत हुन्। नेपालमा निजीकरण र खुला अर्थव्यवस्था भित्र्याउने श्रेय महतलाई पनि जान्छ। हुनत नेपालमा निजीकरणको प्रारम्भ नेपाली काङ्ग्रेसका नेता महेश आचार्य अर्थमन्त्री हुँदा भएको हो। र उनको योगदान यस विषयमा बढी छ। निजीकरण र खुला एवं उदार अर्थव्यवस्था नेपलमा भित्र्याउने जस भने नेपाली काङ्ग्रेसलाई नै जान्छ। नेपालको अर्थ व्यवस्थामा गतिशीलता ल्याउने काम पनि नेपाली काङ्ग्रेसको अर्थनीतिले नै गरेको हो। नेपालको श्रम बजारलाई विदेश (अरब) तिर विस्तार गर्ने कार्य पनि नेपाली काङ्ग्रेसले नै गरेको हो। तर नेपाली काङ्ग्रेसको कार्यशैली भने गरिब जनताको पक्षमा हुन सकेन। नेपाली काङ्ग्रेस बढी भ्रष्टाचार र सत्ता मोहमा लीन हुन पुग्यो।

    अर्थ व्यवस्था समाजवादी वा तीव्र प्रतिस्पर्धापूर्ण हुनुपर्छ भन्ने कुरामा एमाले ढुलमुले भए तापनि एमाले सरकारमा रहेको बेला गरिब जनताको पक्षमा केही कार्यहरू भने अवश्य भयो। खासगरी मनमोहन अधिकारी प्रधानमन्त्री हुँदा (30 November 1994 – 12 September 1985) एमालेले ‘आफ्नो गाउँ आफै बनाउँ’, आर्थिकरूपमा कमजोर नागरिकलाई अनेक किसिमका सुविधाजस्ता केही कार्यक्रम ल्याएको थियो, जुन ज्यादै लोकप्रिय र उपलब्धिमूलक भएको थियो ।

    नेपालको अर्थ व्यवस्था सन्तोषजनक नरहेकोमा दुई मत छैन। जुन स्तरमा बेरोजगारी घट्नुपर्ने हो त्यो स्तरमा घट्न सकेको छैन। रोजगारका लागि युवाहरू विदेश पलायन हुनुपर्ने बाध्यताजस्तै भएको छ। महँगी र मुद्रास्फिति बढेर गगनचुम्बी हुन पुगेको छ। गरिबहरूको जीवन थप कष्टकर हुँदै गएको छ।

    माक्र्सवादी दर्शनबाट बलियोगरी प्रभावित अर्थमन्त्री खतिवडाले आर्थिक सुधारका कार्यक्रमहरू कसरी बढाउने हुन् अहिले चाँसोको विषय हुन गएको छ। बेलाबेलामा एमालेका नेताहरू समाजवादका कुरा गर्छन् र केवल समाजवादी अर्थ व्यवस्थाद्वारा मात्र मुलुकको आर्थिक विकास गर्न सकिन्छ भन्ने कुरामा जोड दिन्छन्। गरिबहरूलाई सामाजिक एवं आर्थिक न्याय दिन सामाजवादी आर्थिक कार्यक्रमहरू अनिवार्य लागू गर्नुपर्छ भन्छन्। तर समाजवादी अर्थ व्यवस्थाबाट देशको आर्थिक विकास हुन सक्तैन। यसैगरी यो आर्थिक व्यवस्थाद्वारा गरिबी निवारण पनि हुन सक्तैन। यो कटु सत्य स्वीकार गर्दैनन्। समाजवादी अर्थ व्यवस्था अब म्याद नाघेको औषधीजस्तो भइसकेको छ। यसबाट कुनै पनि समाज वा मुलुकको आर्थिक विकास सम्भव छैन। यो वास्तविकता किन बुझ्दैनन्? किन भ्रममा छन्, एमालेका नेताहरू?

    देशको आर्थिक विकास तीव्र गतिमा गर्न एवं गरिबी उल्लेख्य किसिमले कम पार्न अर्थमन्त्री खतिवडाले कस्तो किसिमका आर्थिक कार्यक्रमहरू ल्याउने हुन्? यो अझै भविष्यको गर्भमा छ। तर एउटा कुरा के निश्चित छ भने जबसम्म अर्थ व्यवस्थालाई खुला र उदार पारिंदैन, वस्तु र सेवाको उत्पादन तथा बिक्रीमा व्यापारीहरूबीच तीव्र प्रतिस्पर्धा गराइँदैन, गरिबहरूसँग न्याय गर्न सकिंदैन। अर्थतन्त्रलाई प्रतिस्पर्धी पार्नुको विकल्प छैन। अर्थतन्त्रलाई प्रतिस्पर्धी पारे भने मात्र व्यापारीहरू सस्तोमा वस्तु एवं सेवाको उत्पादन तथा बिक्री गर्न बाध्य हुन्छन्। किनभने उपभोक्ताहरूले सस्तोमा स्तरीय वस्तु छानेर खरिद गर्ने हुनाले उनीहरू सस्तोमा स्तरीय वस्तु उत्पादन तथा बिक्री गर्न बाध्य हुन्छन्।

    तर अनावश्यक किसिमले संरक्षण दिने हो भने व्यापार र उद्योगको उत्पादन क्षमतामा वृद्धि गर्न सकिंदैन। उदाहरणको लागि नेपालमा सार्वजनिक यातायातमा पूर्ण प्रतिस्पर्धा नभएको र यातायात व्यवसायी सङ्घहरूले नयाँनयाँ यातायात सेवालाई केही स्थानहरूमा रूट परमिट नदिन सरकारलाई दबाब दिने गरेकाले यातायात व्यवस्था प्रतिस्पर्धापूर्ण हुन सकेको छैन। जसले गर्दा यातायात लागत घटन सकेको छैन। यात्रीहरूले कम यातायात लागतमा सुविधाजनक यातायात सेवा पाउन सकेका छैनन्। यो तथ्य अन्य सेवाहरूमा पनि लागू छ।

    उत्पादन र बिक्री लागत कम पार्न उत्पादक एवं बिक्रेताबीच तीव्र प्रतिस्पर्धा हुन आवश्यक छ। यो अर्थ व्यवस्थाको अकाट्य सिद्धान्त हो। र यस किसिमको प्रतिस्पर्धा केवल उदार अर्थ व्यवस्थाद्वारा मात्र ल्याउन सकिन्छ। समाजवादी अर्थ व्यवस्थाले बजारमा प्रतिस्पर्धा हुन दिंदैन। यो व्यवस्थाले केवल संरक्षण मात्र दिन्छ, व्यापारीहरूबीच प्रतिस्पर्धा गराउँदैन।

    अब रोचक एवं कौतुहलको विषय के हुन गएको छ भने आफूलाई कम्युनिस्ट भन्ने सरकारमा रहेका प्रमुख दलहरू (एमाले र माओवादी) ले देशको आर्थिक विकास गर्न संरक्षणवादी (समाजवादी) अर्थ व्यवस्था प्रयोगमा ल्याउने हुन् वा प्रतिस्पर्धी (उदार) अर्थ व्यवस्था?

    यदि संरक्षणवादी अर्थ व्यवस्था व्यवहारमा ल्याउने हुन् भने यो ‘आउट डेटेट’ संरक्षणवादी (समाजवादी) अर्थ व्यवस्थाले देशको अर्थतन्त्रको विकासको गति झनै सुस्त पार्नेछ। गरिबी झनै बढेर जानेछ। आशा गरौं यो सरकारले अर्थतन्त्रमा पूर्ण प्रतिस्पर्धालाई स्थान दिनेछ।

    देशको आर्थिक विकासको कुरा गर्दा एउटा प्रसङ्ग चर्चामा नल्याउने हो भने आर्थिक विकासको बहस अधूरो रहन जान्छ। त्यो प्रसङ्ग हो नेपालको अर्थ व्यवस्थालाई जबसम्म भारतीय अर्थ व्यवस्थासँग टाँसेर राखिन्छ, नेपालको आर्थिक विकासको गति कछुवा चाल नै रहिरहने छ। नेपालको आर्थिक विकासका लागि नेपालको अर्थ व्यवस्था भारतीय बजारको प्रभावबाट अलग रहन नितान्त आवश्यक छ। अहिलेको जस्तो नेपालको अर्थ व्यवस्था भारतीय अर्थ व्यवस्थाको उपग्रह (Satellite) जस्तो हुने हो भने नेपालको आर्थिक विकास सम्भव देखिंदैन। भारतीय बजारको प्रभावबाट स्वतन्त्र राखेर मात्र नेपालको आर्थिक विकास हुन सक्छ। र भारतीय प्रभावबाट नेपालका बजारहरूलाई जोगाउन सर्वप्रथम नेपालका भंसार नाकाहरूलाई अझै बढी प्रभावकारी बनाउन आवश्यक छ। यसैगरी नेपालबाट भारततर्फ जाने र भारतबाट नेपालतर्फ आउने व्यक्तिको आवतजावत नियमित र व्यवस्थित गर्न आवश्यक छ। नेपालबाट जाने र नेपाल आउने, दुवैतिरका लागि ‘परिचयपत्र’ अनिवार्य गर्न र दुवैतिर जानेआउनेको बसाइँ लगत राख्न आवश्यक छ। यस्तो गरेमा मात्र नेपालमा रहेको अति भारतीय प्रभाव कम पार्न सकिन्छ। नेपालको आर्थिक विकासको गति तीव्र पार्न सकिन्छ। यस्तो गर्नु दुवै देशको हितमा हुनेछ। खासगरी नेपालको सीमावर्ती बजारको विकास गर्न ‘बोर्डर  र नियमन’ गर्न अब ढिलो गर्नुहुँदैन ।

Bishwa Raj Adhikari

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित Friday, April 6, 2018