विश्व अर्थ व्यवस्थामा मन्दीको सङ्केत
नेपालको अर्थतन्त्र सानो
भएको र बढी भारतप्रति आश्रित रहेकोले विश्व अर्थ व्यवस्थामा आउने हलचल वा
परिवर्तनभन्दा पनि भारतको अर्थ व्यवस्थामा आउने परिवर्तनले नेपालको अर्थ
व्यवस्थालाई प्रभावित गर्दछ। सङ्क्षेपमा भन्ने हो भने नेपालको अर्थतन्त्रमा भारतीय
अर्थतन्त्रको गुरुत्व प्रभाव रहने गर्दछ। विश्वका अन्य मुद्राको खरीद–बिक्री दर नेपालमा बजार (माग र आपूर्ति) ले निर्धारण गरे तापनि भारतीय मुद्राको खरीद–बिक्री दर निर्धारण नेपालको केन्द्रीय बैंक (राष्ट्र बैंक)
ले गर्दछ। विश्वका अन्य मुद्राको खरीद–बिक्री (नेपाली मुद्रासँग) दरमा परिवर्तन भए तापनि भारतीय मुद्राको नेपाली
मुद्रासँग खरीद–बिक्री दर भने
स्थिर (सधैं एउटै) रहने गर्दछ, किनभने भारतीय
मुद्रासँग नेपाली मुद्राको विनियम स्थिर दरमा हुने गर्दछ। यसरी स्थिर दरमा हुनुले
नै नेपाल भारतीय अर्थतन्त्रप्रति बढी आश्रित छ भन्ने कुराको पुष्टि हुन्छ।
२०४६–४७ सालको
राजनैतिक परिवर्तनपछि निर्माण भएका प्रजातान्त्रिक एवं गणतान्त्रिक सरकारहरूले
भारतप्रति अति निर्भर रहेको नेपालको अर्थतन्त्रलाई बिस्तारै स्वतन्त्र पार्दै
लग्नुपर्ने थियो तर लग्न सकेनन्। उल्टो पछिल्ला वर्षहरूमा भारतसँग आर्थिक निर्भरता
बढेर गएको छ। भारतसँग नेपालको व्यापार घाटामा कमी आएको छैन। नेताहरूमा नेपाली
अर्थतन्त्रप्रति अल्प ज्ञान एवं पद र राजनीतिक शक्तिप्रति चुलिएको आसक्तिले गर्दा
त्यस्तो हुन गएको हो। तर यो विषय (भारतप्रतिको बढ्दो आर्थिक निर्भरता) लाई
नेताहरूले गम्भीरतापूर्वक लिनुपर्छ। साथै व्यापारीहरूले पनि गम्भीरतापूर्व
लिनुपर्छ र यस किसिमको निर्भरता कम पार्ने उपायहरूको खोजी गर्नुपर्छ। अति
निर्भरताको असरले उपनिवेश हुने स्थिति सृजना गर्न सक्छ। यो हेक्का राख्नुपर्ने
कुरा हो।
तर यस आलेखमा उठान गर्न खोजिएको विषय भने
पृथक छ। यस आलेखमा उठान गर्ने विषय भारतसँग सम्बन्धित भएको र भारतमा त्यस विषयले
पार्ने असरले नेपाललाई पनि असर पार्ने भएकोले भारत प्रसङ्गवश जोडिन आएको हो।
विश्वका अर्थशास्त्री, यस क्षेत्रका विज्ञ एवं यस क्षेत्रमा गहिरो चासो
राख्नेहरूले विश्व–अर्थ व्यवस्थामा
मन्दी (Recession) आउने भविष्यवाणी गरिरहेका छन्। उनीहरूका
अनुसार यदि विश्व अर्थ व्यवस्थामा सुधार आउन सकेन, मन्दी आउन नदिन आवश्यक कार्यहरू गरिएन वा यो विषयलाई
गम्भीरतापूर्वक लिइएन भने सन् २०२० देखि नै विश्व अर्थ व्यवस्थामा मन्दी आउन सक्छ।
मन्दी आउने
कारणहरू
विज्ञहरूको विचारमा विश्व अर्थ व्यवस्थामा
मन्दी आउन सक्ने कारणहरू अनेक छन्। ती अनेक कारणमध्ये प्रमुख कारण यस प्रकारका छन्–
अमेरिका–चीन व्यापार विवाद,
युरोपियन युनियनबाट
बेलायतको बहिर्गमनको तयारी,
चीनको आर्थिक विकासमा
आएको सुस्तता,
युरोपेली आर्थिक महाशक्ति
राष्ट्रहरूः जर्मनी, इटली, फ्रान्समा देखिएको आर्थिक सुस्तता, बढ्दो बेरोजगारी,
इटली, भेनेजुएला आदिको राजनैतिक स्थिति,
बढ्दो उग्र राष्ट्रवाद,
इरानमाथि आर्थिक
प्रतिबन्ध (Trade sanctions),
एशियाको प्रमुख आर्थिक बजारमध्येको
एक हड्ढङमा राजनीतिक अशान्ति,
कश्मीर विषयमा केन्द्रित भएर भारत–पाकिस्तान बीच कटुता।
विज्ञहरूका अनुसार माथि उल्लेख गरिएका
कारणहरूले बजारमा अनिश्चितता ल्याउन विशेष योगदान पुर्याउने छ। उक्त अनिश्चितताका कारण लगानीकर्ताहरू लगानी गर्न
डराउने छन् र उत्पादन क्षेत्रमा आश्वयक मात्रामा उत्पादन हुन नसक्ने स्थितिले अर्थ
व्यवस्थालाई नराम्ररी प्रभावित गर्नेछ। उत्पादन कम भएर रोजगारमा कमी आउने छ र
मानिसको रोजगार गुमेपछि उनीहरूको आम्दानीमा ह्रास आउने छ। विश्व
अर्थतन्त्र मन्दीको दिशातर्फ अग्रसर हुनेछ।
हुन पनि विश्वको दोस्रो आर्थिक महाशक्ति
राष्ट्र चीनको आर्थिक वृद्धि दर ३० वर्षपछि यता उल्लेखनीय किसिमले घटेको छ। हङकङको राजनीति विवादले चीनलाई गहिरो प्रभाव नपारे तापनि अमेरिकासँगको व्यापार
विवादले भने अवश्य पनि असर पर्नेछ। चीनले ठूलो परिमाणमा सामानहरू अमेरिकातर्फ
निर्यात गर्छ। हाल चीनको आर्थिक वृद्धि दरमा आएको कमीलाई यस देशको अमेरिकासँगको
व्यापारमा उत्पन्न विवादलाई जोड्न सकिन्छ। चीन–अमेरिका व्यापार विवादले बजारमा एक किसिमको अनिश्चितता
सृजना गरिदिएको छ। यसैगरी युरोपियन युनियनबाट छुट्टिन चाहने बेलायतको दृढ योजनाले
पनि लगानीकर्ताहरू माझ एक किसिमको अनिश्चितता उत्पन्न गरिदिएको छ। हङकङ र कश्मीरमा उत्पन्न ताजा विवादहरूले पनि एशियाका बजारहरूलाई नराम्रो प्रभाव
पार्नेछ।
आर्थिक मन्दीको सम्बन्ध मनोविज्ञानसँग पनि
रहने गर्दछ। बजार अति नै खराब नभए तापनि, यदि त्यस किसिमको बजारले लगानीकर्ताहरू माझ बलियो विश्वास सृजना गर्न सकेन भने
लगानीकर्ताहरू लगानी गर्न अनुच्छक हुन सक्छन्। विश्वको प्रमुख आर्थिक महाशक्ति
मानिएको अमेरिकाको आर्थिक स्थिति अहिले बलियो छ। अमेरिकामा अहिले बेरोजगारी
न्यूनतम बिन्दुमा छ। अमेरिकामा बेरोजगारी अहिले (May 2019) मात्र ३.६ प्रतिशत छ।
यो स्थिति गएको पचास वर्ष पछि, देखिएको कम
बेरोजगारीको स्थिति हो। अमेरिमा श्रम बजार अहिले गुलजार छ।
बेरोजगारीहरूको सङ्ख्या भन्दा बढी रोजगार सृजना भएको छ। तर यस्तो स्थितिमा पनि
लगानीकर्तामा अविश्वास बढेमा लगानी हतोत्साहित हुन सक्छ र अमेरिकामा आर्थिक
सुस्तताको स्थिति देखा पर्न सक्छ। यसरी लगानीकर्ताहरूको मनोविज्ञानले पनि मन्दी
ल्याउन योगदान पुर्याउन सक्छ।
युरोपियन आर्थिक महाशक्ति राष्ट्रहरूको भने
आर्थिक वृद्धि दर राम्रो छैन।
नेपालमा मन्दीको
असर
विश्व अर्थ व्यवस्थमा देखिने आर्थिक मन्दीको
असर नेपालमा पनि पर्न सक्छ। तर विश्व अर्थ व्यवस्थमा आउने मन्दीले भन्दा विश्व
अर्थ व्यवस्थामा आएको मन्दीको कारण भारतमा पनि आउने मन्दीले नेपाललाई बढी प्रभावित
पार्नेछ। नेपालको अर्थतन्त्र भारतको अर्थ तन्त्रसँग बलियोगरी जोडएको हुँदा भारतमा
पर्न सक्ने मन्दीको प्रभावले नेपाललाई पनि प्रभावित गर्न सक्नेछ। खासगरी दुई
क्षेत्रमा नेपालमा प्रभाव पर्न सक्छ। पहिलो, ठूलो सङ्ख्यामा नेपालीहरू भारतमा रोजगारका लागि जाने
गर्छन्। भारतमा मन्दीको प्रभाव देखिएमा त्यहाँको रोजगार बजार नेपाली श्रमिकहरूका
लागि सङ्कुचित हुन पुग्नेछ। नेपालीहरूले रोजगार पाउने अवसर कम हुनेछ। दोस्रो,
नेपालले ठूलो परिमाणमा भारतबाट उपभोग्य वस्तु
आयात गर्दछ। भारतमा मन्दीको प्रभाव देखिएमा भारतीय वस्तुहरू त्यहीं महँगो भएर,
नेपालले ती वस्तु खरीद गर्दा झनै महँगो हुनेछ। अर्थात् नेपालमा उपभोग्य वस्तुको मूल्य वृद्धि हुन सक्नेछ।
बच्ने उपाय
विश्व अर्थ व्यवस्थामा आर्थिक मन्दी आउने
निश्चित नभए तापनि, यो केवल अनुमान
मात्र भए तापनि, वा केवल चर्चामा
मात्र रहे तापनि, नेपालले मन्दी
आउने जस्तो ठानेर त्यसबाट जोगिन तयारी गर्नु भने उपयुक्त हुनेछ। आर्थिक मन्दीको
प्रभावबाट जनतालाई जोगाउन नेपालले उत्पादनमा जोड दिनु उपयुक्त हुनेछ। कृषि
उत्पादनमा जोड दिनु उपयुक्त हुनेछ। यसैगरी लगानी बढाएर औद्योगिक उत्पादनहरू वृद्धि
गर्नु उपयुक्त हुनेछ।
हालको उत्पादन स्तरमा नेपालले वृद्धि गर्न
आवश्यक छ। कृषि एवं औद्योगिक उत्पादनमा व्यापक वृद्धि गरेर, ठूलो सङ्ख्यामा रोजगार सृजना गरेर, परिवारको आय वृद्धि गरेर नेपालले आर्थिक मन्दीको प्रभावलाई
कम पार्न सक्छ।
लगानी वृद्धिका लागि नेपालले वाणिज्य
बैंकहरूबीच लगानीका लागि स्वस्थ प्रतिस्पर्धा गराउन आवश्यक छ। सरकारले वाणिज्य
बैंकहरूलाई बलपूर्वक ‘मर्जर’ गर्न लगाउनुको सट्टा उनीहरू माथि केवल निगरानी
मात्र राखेर उनीहरूबीच स्वस्थ प्रतिस्पर्धा हुने वातावरण सृजना गर्नुपर्छ। स्वस्थ
प्रतिस्पर्धा भएमात्र उनीहरू कम ब्याज दरमा उद्यमीहरूलाई ऋण दिन तत्पर हुनेछन्।
प्रतिस्पर्धाका लागि धेरै वाणिज्य बैंकहरूको स्थापना एवं सञ्चालन हुनु पर्दछ।
प्रतिस्पर्धा अति आवश्यकीय तत्व हो। धेरै नियमन
(Regulation) ले देशको अर्थतन्त्रलाई विकासको दिशातिर डोर्याउँदैन। यो प्रमाणित कुरा हो।
विश्व अर्थ व्यवस्थमा आर्थिक मन्दी आइ नसकेको
अवस्था भए तापनि, आउने अनुमानमात्र
भए तापनि, नेपालले यसको (यदि आर्थिक
मन्दी आइहाले) कुप्रभावबाट जोगिन अनेक तयारी गर्न भने अति आवश्यक छ।
विश्वराज अधिकारी
akoutilya@gmail.com
प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित Friday, August 30, 2019
No comments:
Post a Comment