कथा सङ्ग्रह
तमसुकको समीक्षा
कृतिको नाम: तमसुक
कृतिकार: पदम विश्वकर्मा
समीक्षक: विश्वराज अधिकारी
नेपाली साहित्य क्षेत्रमा पदम विश्वकर्मा एक
सुपरिचित नाम हो। प्रवासमा रहेर पनि उनी नेपाली साहित्यको सेवामा लागेका छन्।
निरन्तर क्रियाशील छन्।
यस समीक्षामा पदम विश्वकर्मा द्वारा लिखित
कथासङ्ग्रह ‘तमसुक’ को विस्तृत चर्चा गरिएको छ। कथा सङ्ग्रह तमसुक बि सं २०७६
वैशाषमा प्रकाशित भएको थियो र यो कृतिको प्रकाशन शिखा बुक्स काठमाडौ, नेपालले
गरेको थियो। जम्मा २२७ पृष्ठको यस सङ्ग्रहमा २३ कथाहरू समाविष्ठ छन्।
कथा सङ्ग्रह ‘तमसुक’ को पहिलो कथा हो, ‘मिठाइमा
भुलेको जिन्दगी’। यो कथा एक सामाजिक कथा जस्तो देखिएता पनि यस कथाको विवरणले यो
कथा एक यौन कथा रहेको पुष्टि गर्दछ। माध्यमिक स्तरको शिक्षा पनि पूरा नगरेको एक नव
युवक सङ्ग एक विवाहित प्रौढ महिलाले प्रेम गरेको, ती महिलाले आफ्नो सन्तानहरू समेत
त्यागेर त्यो नवयुवक सङ्ग विवाहनै गरेको तथा ती महिलाले प्रेममा आफ्नो जीवन नै
उत्सर्ग गरेको स्थितिलाई यो कथाले रोचक किसिमले प्रस्तुत गरेको छ। ती प्रौढ महिला
नवयुवक किस्नेसँग विवाह गर्ने मनस्थितिमा के कति कारणले पुगिन भन्ने कुरा यो कथाले
भनेको छैन। तर ती प्रौढ महिलाको मनोविज्ञान (कथामा उल्लेख भए अनुसार) अध्ययन गर्दा
उनको अति यौन आकांक्षाले ती महिलालाई पुन: विवाह गर्न प्रेरित गरेको अनुमान गर्न
सकिन्छ। ती महिलाले आफ्ना पति (पूर्व) बाट यौन सन्तुष्टि पाउन नसकेको भान हुन
आउँछ। यौन सन्तुष्टि पनि जीवनको एक प्रमुख पक्ष हो भन्ने सन्देश यो कथाले दिन्छ। र
यो विषय नै यो कथाको सार हो। हुन त यो कथाको तेस्रो प्रमुख पात्र, किस्नेकी आमाले
भने आफ्नो यौन आकांक्षा दबाएर, विधुवा अवस्थमा बसेर, जीवनसङ्ग सम्झौता गरेको
देखिन्छ। किस्नेकी आमाको उपस्थितिलाई पनि यो कथमा महत्वपूर्ण मान्ने हो भने
कथाकारले दुई महिला, किस्ने की आमा र किस्ने की पौढ पत्नी- ममता बीच तुलना गरेझै
लाग्छ। एउटी महिला- किस्नेकी आमाले विधुवा अवस्थमा बसेर, यौन आकांक्षा दबाएर जीवन
सँग सम्झौता गरेकी छिन भने अर्की महिलाले अतृप्त यौन आकांक्षा पूरा गर्न जीवनसँग
बिद्रोह अर्को विवाह गरेको पाइन्छ। यस्तो तुलना कथाकारले गरेको पाइन्छ। कथाकारले
गरेको यो एक कुसल मनोविज्ञान विश्लेषण हो।
“अधुरो सपना” यस सङ्ग्रहको दोस्रो कथा हो। यो
कथाले आम नेपाललीको वर्तमान मनोविज्ञानलाई प्रतिनिधित्व गरेको पाइन्छ। वर्तमान
नेपाली समाजमा विदेश पस्ने र प्रशस्त पैसा कमाएर आरामको जीवन बिताउने चाहनले यति तलसम्म
जरा गाडेको छ कि अहिले नेपालीहरू जुनसुकै किसिमबाट पनि विदेश पस्न लालायित रहेको
पाइन्छ। पचासौ लाख रुपैंया गैर कानूनी रुपमा मानव-तस्करहरूलाई भुक्तान गरेर
काठमाडौबाट दिल्ली पुगेर, रुस हुदै दक्षिण अमेरिकाका बिभिन्न देशहरू पुग्दै
मेक्सिकोबाट गैर कानूनी रुपमा अमेरिका पुग्ने नेपालीहरूको सङ्ख्या पनि कम छैन। र
यसरी अमेरिका पस्दा जीवनलाई उच्च जोखिममा राख्ने, ज्याननै पनि गुमाउने नेपालीहरूको
संख्या पनि कम छैन। यो कथाले प्रवासिएका नेपालीहरूको यस्तो मनोविज्ञानको चर्चा
गरेको छ।
ज्यादै सुखलाई पनि मानिसले पचाउन सक्तैन भन्ने
सन्देश पनि यो कथाले दिन्छ।
यस सङ्ग्रहको एक राम्रो कथाको रुपमा यस कथालाई
लिन सकिन्छ। तर यस कथामा कथा स्वभाविक रुपमा नभइ कथाकारनको निर्देशनमा अगाडि बढेको
पाइन्छ। अर्थात कथाको माग अनुसार नभइ कथाकारको निर्देशन अनुसार यस कथाका
पात्रहरूले कार्य गरेको पाइन्छ। यो तथ्यलाई यस कथाको कमजोर पक्षको रुपमा लिन
सकिन्छ।
कथा लेख्दा कथाको सङ्गठनमा कथाकारले उत्तिकै
ध्यान दिनु पर्छ। यस्तो नभएमा कथा कमजोर हुन पुग्छ। यस ‘अधुरो सपना’ नामक कथामा
मुख्य पात्र रामको छ बटी दिदी रहेको भनिएको छ तर पुन: अर्को प्रसङ्गमा राम जेठो
छोरा रहेको भनिएको छ। तर रामका भाइहरू पनि रहेको भन्ने कतै उल्लेख छैन। जसले गर्दा
राम केवल एक छोरा रहेको भान पारिएको छ।
यस संग्रहको तेस्रो कथा ‘बाई बाई अस्मिता’ पनि
आफैमा रोचक छ। यो कथाले एक यस्तो कमजोर पात्रको मनोदसाको बयान गर्छ जसले आफ्नो
इच्छा विपरित, आमाबाबुको दबाबमा रहेर दोस्रो युवतीसँग विवाह गर्छ तर प्रेम गरेको
पहिलो युवतीसँग विवाह गर्दैनन। अर्कोतिर आफ्नी ती प्रेमिकालाई बिर्सन पनि सक्तैन र
उनलाई अर्को देश पुगेको अवस्थामा भेट्न पुग्छ पनि। यस कथाको अर्को पात्र अस्मिता,
अर्थात विनयकी प्रेमिका यदि दरो र आँटिलो छन् कि विनयालाई भेट्न वीरगञ्जबाट
काठमाडौ एक्लै पुग्छिन र विनयको डेरामा नै रात बिताउँ छिन। विनयको केवल एक कोठे
डेरामा (जहाँ उनको भाइ पनि साथै बसेको हुन्छ र अस्मिता पुगेको रात विनयको भाइ अन्त
कतै नगएर त्येही डेरामा नै बस्छ) अस्तिताले रात बिताउँ छिन। अस्मितालाई पर पुरुष
(विहे नभएको अवस्थाको विनय) सँग रात बिताउन डर लाग्दैन। साथै पर पुरुषको भाइको
उपस्थिति पनि डराउने कारण बन्दैन। यस कथाको मुल पात्रको रुपमा रहेकी अस्मिता
यथार्थमा नै निकै आँटिलो देखिएकी छिन। एक कमजोर मनोदसाको युवकले दरो निर्णय गर्न
नसक्ता उसको जीवनमा कति सम्म ठूलो परिवर्तन आउन सक्छ वा यस्तो गल्ति हुन सक्छ जुन
सच्याउन सकिंदैन भन्ने कुरालाई यो कथाले सशक्त किसिमले पेश गरेको छ।
“शुषुप्त यौन” यस सङ्ग्रहको चौथो कथा
हो। सामान्य भाषा र शैली प्रयोग गरेर लेखिएको तर एक उत्कृष्ट कथा हो, यो। प्रत्येक
व्यक्तिमा यौन आकांक्षा प्रकृति प्रदत्त गुण हो। व्यक्ति विकलाङ्ग भएता पनि उसमा
यौन भावना एक सक्षम व्यक्ति सरह नै हुन्छ। विकलाङ्गहरूमा दवित रुपमा भएता पनि, यौन
आकांक्षा हरपल जागृत अवस्थामा रहेको हुन्छ। तर अफसोंच! उसको त्यो विकलाङ्गता गर्दा
उसलाई आफ्नो यौन आकांक्षा पूरा गर्न कठिन हुन्छ। केही विकलाङ्गहरूले यौन आकांक्षा
पूरा गर्न सकेता पनि धेरैले पूरा गर्न सक्तैनन र त्यो यौन कुन्ठाले उसको ज्यान पनि
जान सक्छ, पिल्सिएर। यस्तै कथा यो आख्यानले बोलेको छ। एक विकलाङ्ग नवयुवक ‘किरण’
को यौन मनोविज्ञानलाई कथाकारले अति नै शूक्ष्म दृष्टिले हेरेका छन यस कथामा। यस
कथा मार्फत कथाकार शूक्ष्म कुरा (विकलाङ्गको यौन कुन्ठा) हेर्न र त्यसको विश्लेषण
गर्न सफल भएका छन। हुन त यौनमा अनेक किसिमका कथाहरू लेखिएका छन, तर यो कथा भने फरक
शैलीमा लेखिएको छ। र भिन्न किसिमले प्रस्तुत गरिएको छ।
यस कथाको पाँचौ कथा ‘तमसुक’ आम
शोषित, पीडित नेपालीहरूको कथा हो। यो कथालाई प्रतिनिधि कथा बनाएर कथाकारले यस कथा
सङ्ग्रहको नाम पनि ‘तमसुक’ राखेको हुनु पर्छ। गाउँ, घरमा त्यस्ता धनी साहु
महाजनहरू, जो गरिबको पसिना र रगतमा आफ्नो मुनाफा देख्छन, अहिले पनि प्रशस्त छन।
यिनीहरूले गाउँ घरमा समृद्धि ल्याउन होइन उल्टो गरिबी वृद्धि गर्नमा महत्वपूर्ण
भूमिका खेलेका छन। गरिबहरूलाई कंगाल, घरवार विहीन तुल्याएका छन। यस किसिमका
साहुहरूद्वारा सताइएको एक अत्यन्तै गरिब हर्केको नियतिलाई कथा तमसुकले समेटेको छ।
यस कथामा बेइमान साहुहरूले गरिब र निमुखाहरुलाई गर्ने चरम शोषण देखाइएको छ।
यो कथा सलल बगेको छ। यस कथाका
पात्रहरूले पनि स्वभाविक रुपमा कार्य गरेको पाइन्छ। तर कथाको अन्त्यमा भने यो
कथाले नाटकीय मोड लिन्छ र त्यो नाटकीय मोडले कथालाई हल्का पारि दिन्छ। कथाका मूल
पात्र हर्केका दुई छोराहरू- रामे र पुन्टेले थुप्रै पैसा अप्रत्यासित ल्याउँ छन र
ऋणमा डुबेका पितालाई ऋणबाट मुक्त पार्छन। कपटपूर्ण ढंगबाट बढाइको साहुको ऋण उक्त
साहुलाई भुक्तान गरेर ऋण-बन्दी मात र पितालाई मुक्त पार्छन। तर ती दुई नवयुवकहरू –
रामे र पुन्टले कहाँबाट र कसरी त्येति धेरै पैसा ल्याउँ छन कथाले भन्दैन र
उनीहरूले चोरी गरेर, लुटेर वा त्यस्तै कुनै अपराध गरेर त्येती धेरै पैसा ल्याएको
पाठकले अनुमान गर्नु पर्ने हुन्छ। अर्थात कथाले अनुमान गर्ने बाटो खुलाइ दिन्छ। र
यसले गर्दा यस कथाका पात्रहरूले एउटा अपराधको अन्त्य गर्न अर्को अपराध गरेको हो कि
भन्ने भान पर्छ। कथाकारले यो पक्षमा ध्यान दिएको भए हुन्थ्यो। कथालाई अलि सन्तुलित
पारेर, यो कथा छिटै नसमाप्त पारेको भए हुन्थ्यो।
‘आइका’ यस सङ्ग्रहको छैठो कथा हो। यो
कथा पढ्दा कथा सामान्य लागेता पनि यो कथा समान्य भने छैन। कथा विशिष्ठ छ। कथाले
मानव चरित्रलाई ओजपूर्ण किसिमले विश्लेषण गरेको छ। विश्लेषण के गरेको छ भने कुनै
पनि व्यक्ति एकै समयमा दुई संसारमा बाँच्छ। मानिस, कल्पनाको र यथार्थको गरी दुई
संसारमा बाँचिरहेको हुन्छ। कल्पनाको संसारमा व्यक्तिले आफूलाई कहिले कहाँ, कहिले
कहाँ, पुगेको कहिले के गरेको, आदि आदि देख्छ। र सत्य के हो भने जो सुकै (व्यक्ति)
पनि एकै साथ कल्पनाको र यथार्थको संसारमा भने अवश्य बाँचेको हुन्छ। यसैगरी,
कल्पनाको संसारमा बाँचेर जीवनमा आनन्द उठाउने एक युवकको स्थितिलाई यो कथाले वर्णनन्
गरेको छ।
सातौ कथा पनि रोचक छ। यो कथाले
आजभोलि व्यक्तिहरूले फेसबुकको कसरी दुरुपयोग गरि रहेका छन भन्ने कुरा दर्शाएको छ।
यो कथामा एक प्रौढ व्यक्तिले एक नव युवतीको यौन शोषण गरेको विवरण छ र शोषण गर्न
सजिलो पारिदिने माध्यम फेसबुक बनेको छ। केवल फेसबुकमा कुराकानी भएको भरमा मात्र
कसै उपर विश्वास गर्न हुँदैन भनी यो कथाले बलियो गरी सन्देश दिएको छ। साथै, आजभोलि
नेपालमा, अमेरिका पस्ने बहुसंख्यक व्यक्तिहरूको एक आम सपना हुन पुगेको छ र यो सपना
पूरा गर्न युवा, युवतीहरू जे जस्ता जोखिमहरु लिन पनि तयार छन भन्ने कुरा पनि यो
कथाले बलियो गरी दर्शाएको छ। यो कथा अति नै समसामयिक छ र खास गरी युवापिढीले पढ्न आवश्यक
छ।
एक अति रोचक स्थितिको बयान गरेको छ
यस सङ्ग्रहको आठौ कथा ‘अङ्गुरको रस’ ले। यो कथा पनि एक विशिष्ठ कथा हो। जीवन र
जगत्लाई यी कथाकारले कतिसम्म शूक्ष्म किसिमले हेरकेका रहेछन भन्ने कुराको पुष्टि
यस कथाले गर्दछ। कथाकार केवल एक अवलोकनकर्ता मात्र होइन रहेछन, अन्वेषक पनि रहेछन,
यो कथाको प्रस्तुतिले यस्तै भन्छ। कथाकारले यो कथाको माध्यमबाट ‘धार्मिक प्रवृति’
र ‘धर्म-वृति’ दुई पृथक पृथक कुरा हो भन्ने रहस्य उद्घाटन गरेका छन्।
कथाकार पदम विश्वकर्मासङ्ग अनेक जीवनका अनेक अनुभवहरू
छ। कतै उनले कथाको खोजि गरेको पनि पाइन्छ भने कतै उनले एक सामान्य परिस्थितिलाई
विशेष किसिमले अवलोकन गरेर कथाको रुप दिएको पाइन्छ। यस किसिमबाट, पदम विश्वकर्मा, कथा
लेखनको प्रारम्भमा नै एक राम्रो कथा सिल्पी बनेका छन।
यस सङ्ग्रहको नवौं कथा ‘द लास्ट मैन एट द होटेल’
प्रस्तुतिको दृष्टिकोणले एक कमजोर कथा हो। सामाजिक कथा जस्तो देखिएता पनि यो एक
यौन कथा हो तर कथामा यौन पक्षलाई फितलो किसिमले प्रस्तुत गरिएको छ। कथाको मूल
पात्र राजीव हो वा अर्को पात्र वन्दना हो छुट्याउन कठिन त छ नै, साथै राजीवबाट
वन्दनाले यौन आकांक्षा पूरा गर्न खोजेको हो वा राजीवप्रति प्रेम दर्शाउन खोजेको हो
बुझ्न कठिन हुन्छ वा परिएको छ। यदि यौन आकांक्षा पूरा गर्न खोजेको हो भने
वन्दनालाई राजीव बाहेक अन्य पुरुषहरू पनि उपलब्ध हुन सक्थ्ये। यो कथा एक सशक्त यौन
कथा हुन सक्थ्यो तर कथाकारले त्येता पट्टी ध्यान न दिए जस्तो देखियो। भविष्यमा
कथाकारले यस्तो कमजोरी तर्फ ध्यान दिनु पर्ने देखिन्छ।
यस सङ्ग्रहको दसौं कथा रहेको छ, ‘खाडीबसाइको
मूल्य’ जुन एक सामाजिक कथाझै प्रतीत हुन्छ तर कथाको विषयवस्तुले यो यौन कथा रहेको
संकेत गर्छ। त्यसकारण यो यौन कथा पनि हो, सामाजिक कथा पनि हो।
यस कथामा उठान् गरिएको विषय वस्तु पुरानै भएता
पनि यसले नेपाली समाजलाई अहिलेसम्म पनि पिरोलीरहेको छ। स्वदेशमा रोजगारी नपाएर
नेपाली युवाहरू मुख्यत: खाडीका देशमाहरूमा जानु पर्ने वाध्यता एकातिर छ भने
अर्कोतिर रोजगारीका लागि खाडी पुगेका युवाहरूका पत्नी जो स्वदेशमा रहेका छन उनीहरूले
कुण्ठित यौन जीवन बिताउनु पर्ने समस्या छ। र यो समस्याले गर्दा नेपालमा रहेका केही
पत्नीहरूले पर पुरुष सँग यौन सम्पर्क गर्नु परेको वा दोस्रो विवाह गर्नु पर्ने
जटिल स्थिति सृजना भएको छ। यो स्थितिलाई कथाले सशक्त किसिमले उठाएको छ। प्रख्यात
अमेरिकी मनोविज्ञानविद् अब्राहम मज्लो भन्छन, ‘यौन पनि व्यक्तिहरूको निद्रा, भोजन,
आराम जस्तै आधारभूत आवश्यकता हो। यो आवश्यकता पूर्ति नहुँदा व्यक्ति कुण्डित हुन
पुग्छ।’ त्यसकारण परदेसिएका पत्नीहरूले पर पुरुषसँग यौन सम्बन्ध राख्नु अपराध
होइन, यस्तो विचार राख्नेहरू पनि धेरै छन। अर्कोतिर स्वदेशमा रोजगार नभएर युवाहरू
विदेश जानु नै पर्ने वाध्यता छ। यो जटिल विषय यस कथाको आधारभूमि बन्न पुगेको छ। सामाजिक
समस्यालाई बलियो गरि उठाउने श्रेयता यो कथाले पाएको छ।
एघारौं कथा ‘कुलतले भत्काएको घर’ एक समाजिक कथा
हो। यो कथामा, नेपालमा रहेका भुटानी शरणार्थीहरूको समस्या सहित अनेक विभिन्न
समस्याहरूको चर्चा गरिएको छ। नेपालबाट अमेरिका आइपुगेका भुटानी शरणार्थीहरूले
अमेरिका बसाइको क्रममा भोग्नु पर्ने अनेक समस्याहरू पनि देखाइएको छ। अमेरिका आए
पछि जीवन सरल हुन्छ भन्ने आम धारणा सही होइन पनि भन्न खोजिएको छ। तर यस कथाको मूल
विषय भने कुलतमा फंसेको व्यक्तिले आफ्नो मात्र होइन परिवारको भविष्य समेत पनि खराब
पार्छ भन्ने रहेको छ। यस कथाको मूल पात्र लक्मीकान्तको जीवन पनि कुलतले गर्दा
बरबाद भएको छ। अमेरिकामा बस्ने सबै नेपाली (भुटानी शरणार्थी सहित) हरूको जीवन सरल
छैन भन्ने कुरा यो कथाले कुशलतापूर्वक चित्रित गरेको छ। यो एक औसत कथा हो। यस कथमा
पात्रहरूको मनोविज्ञानको विश्लेषण भन्दा पनि कथाकारले कथाका पात्रहरूले जे गरेका
छन त्येही लेख्ने प्रयास गरेका छन्। कथा लेखनको यो एक राम्रो शैली हो।
अति समृद्धिले दु:ख ल्याउन सक्छ। दु:खी जीवन
भित्र सुख पनि हुन सक्छ। यस विचारको प्रमाण पेश गर्दै कथाकार, यो कथा मार्फत
भन्छन- कथाका मूल पात्र लक्ष्मीकान्त बरु गरिबीको अवस्थामा नेपालमा बाँचेका त थिए
तर अमेरिका आएर, अति समृद्धिले गर्दा मरे। आर्थिक समृद्धि नै उनको मृत्युको कारण बन्यो।
बार्हौ कथा ‘पीडामय दामपत्य जीवन’ यस सङ्ग्रहको
एक सामाजिक कथा हो र यसले एक ग्रामिण परिवेसलाई प्रतिनिधित्व गरेको छ। शीलवान
भन्दा पनि धनवानसँग छोरीको विवाह गराएर सन्तानको भविष्य सुरक्षित देख्ने आमाबाबुले
आफ्नो सन्तान (छोरी) को भविष्य बरवाद गरेको स्थितिलाई यो कथाले प्रभावकारी किसिमल
चित्रित गरेको छ। हाम्रो समाज लोभी समाज हो। आफूले कठोर परिश्रम गरेर धन आर्जन
गर्नु भन्दा पनि धन कसरी अप्रत्यासित रुपमा हात पार्न सकिन्छ भन्ने हाम्रो सामाजिक
मनोविज्ञान पनि हाम्रो पछौटेपनको कारण हो। हामी कर्म भन्दा भाग्यमा विश्वास गर्छौ
जुन गलत हो। यस्तो सन्देश पनि यो कथाले दिन्छ। साथै गाउँघरमा पुरुषहरुले गर्ने
महिला शोषणका मुद्दाहरू पनि यो कथाले उठाएको छ। यो कथा गाउँघरमा देखिने सामान्य
कथा हो र यो कथमा कथा-शिल्प कमजोर रुपले प्रस्तुत भएको छ।
“पनाको देशमा कष्टकर जीवन” यस सङ्ग्रहको तेर्हौ
कथा हो र अत्यन्तै उपयोगी कथा हो। यस्ता कथाहरू खुब लेखिनु पर्छ। नेपालको कष्टकर
जीवन, अभावयुक्त जीवन, सङ्घर्षमय जीवन भन्दा अमरिकासको सुविधायुक्त जीवन अत्यन्त
सुन्दर हो। आम नेपालीमा व्याप्त यो भावना पूर्णतया गलत हो। अमेरिकाको सुविधयुक्त
जीवन पाउन सङ्घर्षको एउटा विशाल पहाड नै फोड्नु पर्छ भने अनेक ठूल ठूला त्यागहरू पनि
गर्नु पर्छ। र ती त्यागहरू यस्ता हुन्छन जसको पूर्ति यो जीवनकाल भरिमा गर्न
सकिंदैन। आफ्नो माटो, आफ्नो समाज, परम्परा, संस्कृति आदि सबै स्वदेशमा छाडेर
विदेशमा नितान्त एक्लो, निरस जीवन बिताउनु पर्छ, अमेरिकामा। यो स्वयं यो समीक्षकले
अनुभव गरेको तथ्य हो।
यो कथामा पनि कथाकारले प्रश्न गरेका छन्- नेपालमा
कष्टकर जीवन बिताएर बाँच्न पाएको स्थिति ठिक वा अमेरिकामा आएर सुविधायुक्त जीवन
बाँच्न पाउँला भन्ने आशमा दियोको छेउमा पुगेर पुतलीझै डढेर मर्नु उचित। डीभी परेर
अमेरिका आएका यस कथाका मूल पात्र वशन्त सवारी दुर्घटनामा परेर मरेका छन। उनी यदि
नेपालमा भइदिएको भए जोखिमयुक्त जीवन बाँच्नु नपरेर, बाँचेका हुन्थे। यसरी नै,
अमेरिका आएका वशन्तकी श्रीमती निशाको जीवन पनि अमेरिकामा अति नै कष्टकर हुन पुगेको
छ। उनी नेपालमा भइदिएको भए त्यस्तो हुने थिएन।
यथार्थ के हो भने स्वयं अमेरिकीहरूले पनि यस्तो
आर्थिक समृद्धि पाउन जीवनका अनेक सुखहरू र शान्ति समेत पनि गुमाएका छन्।
अमेरिकीहरूको जीवन पनि सुखमया छैन, बाहिरबाट देखिए जस्तो। अमेरिकीहरूले अनेक
सामाजिक समस्याहरू भोगिरहेका छन्। यस्तै सन्देश यो कथाले अविष्मरणीय गरी
पाठकहरूलाई दिएको छ।
यस सङ्ग्रहको चौधौं कथाको रुपमा रहेको छ
‘हुनेवाला ज्वाइँ’ कथा। यो कथाको खास विशेषता के छ भने यस कथाका घटनाहरू नाटकीय किसिमले
अगाडि बढ्छन। र यो कथा, यथार्थ भन्दा पनि कथाकारको कल्पना हो कि जस्तो लाग्छ
किनभने कथाका पात्रहरू आफ्नो स्वभाविक प्रवृति अनुसार सञ्चालित नभएर कथाकारको
निर्देशन अनुसार सञ्चालित भएको पाइन्छ। कथाकारले पात्रहरूलाई यसो गर, उसो गर भनेको
र पात्रहरूले पनि त्यसै अनुसार गरेको पाइन्छ। फरकधारका कथाकारहरूले भने कथाका पात्रहरूले
जे गरेका हुन्छन, उनीहरू (कथाकारहरू) ले केवल त्येही कुरा प्रस्तुत गर्छन र आफू
केवल एक प्रस्तोता मात्र बनिदिन्छन। कथा त्यस किसिमबाट पनि लेखिएको पाइन्छ।
यस कथामा नेपालका एक युवक र अमेरिकामा बस्ने एक
नेपाली युवतीको प्रेम र बिछोड प्रस्तुत गरिएको छ। र त्यो बिछोड ती युवा युवतीका
लोभी पिताहरूको कारणले गर्दा भएको छ। कथाको मूल सन्देश भने लोभले गर्दा मानिसले
तुच्छ काम पनि गर्न पुग्छ भन्ने रहेको छ। यो कथा आफैमा रोचक पनि छ।
यस कथा सङ्ग्रहको पन्ध्रौं कथा ‘किड्स डैड’
अमेरिकी पात्रहरूको जीवनमा आधारित कथा हो। कथामा वर्णनन् गरिए अनुसार ‘किड्स डैडको
आसय हो, ऊ मेरो बच्चाको पिता हो तर ऊ मेरो
पति भने होइन। यस किसिमको जीवन पद्धति अमेरिकी जीवनको विशेषता हो। पतिलाई
पारपाचुके दिएर ‘ब्वाइ फ्रेन्ड’ सङ्ग बस्नु र पहिलो ब्याइ फ्रेन्डसँग कुरा नमिले
दोस्रो ब्याइ फ्रेन्डसँग बस्नु अमेरिकी जीवनमा सामान्य कुरा हो। पतिको मृत्यु भएमा
महिलाले तुरुन्त विहे गर्नु पनि सामान्य कुरा हो, अमेरिकी जीवनमा। यस कथाको मुल
पात्र तानिया पनि एक स्वतन्त्र महिला हुन जसको पूर्व पति पनि सम्पर्कमा छ र बस्न
पनि आफ्नो ब्याइ फ्रेन्डसँग बसिरहेकी छिन। यो कथाको मूल आशय के हो त्यो बुझन
गार्हो छ र मूल आशय या त कथाकारलाई थाहा होला वा पाठकहरू स्वयंले पत्ता लगाउनु
पर्ने हुन्छ। एक समीक्षकको आँखामा भने यो कथाले अमेरिकी महिलाहरूको स्वतन्त्र एवं
निर्भिक जीवन देखाउन खोजेको छ। र यस किसिमको जीवन महिलाहरूको लागि विश्वका अन्य
मुलुकमा नरहेको देखाउन खोज्नु पनि हो।
यस सङ्ग्रहको सोर्हौ कथा ‘कर्णेलको छोरा’ आम
लाहुरेहरूको प्रतिनिधि कथा हो। ब्रिटिस-गोर्खामा भर्ना भएर आर्थिक जीवन सरल पार्ने
सपना देख्ने पिताहरूका नेपालमा रहेका सन्तानहरूले कसरी उज्यालो त्यागेर स्वेच्छाले
अँध्यारो रोज्छन र आफ्नो सुनौलो जीवन बरबाद पार्छन भन्ने स्थिति यो कथामा देखाइएको
छ।
लाहुरेहरूको सामाजिक जीवनमा पहिलो पुस्ता (जो
सेनामा भर्ना भएको हो) ले कठोर परिश्रम र ठूलो सङ्घर्ष गरेर आफ्नो जीवन सफल र
सार्थक तुल्याउँदै परिवारमा खुसी ल्याउन खोज्छ भने दोस्रो पुस्ता (लाहुरेका
सन्तानहरू) ले आफ्नो पिताको त्यो परिश्रम र सङ्घर्षलाई बुझिदिंदैन। पिताकोको
आम्दानीलाई खराब कुराहरू (चुरोट, रक्सी, गाँजा, लागू पदार्थ खान) मा प्रयोग गर्छ
भन्ने कुरा कथाकारले यो कथामा प्रभावकारी किसिमले देखाउन खोजेका छन्।
आफू (मातापिता) ले राम्रो आम्दानी गरेर सन्तानलाई
सुसंस्कृत तुल्याउन सकिंदैन बरू निर्धनतामा रहेर नै पनि आफूले राम्रो संस्कृति
दिएर सन्तानलाई सुसंस्कृत तुल्याउन सकिन्छ भन्ने सन्देश पनि यो कथाले दिएको
छ।
‘रक्सीमा
डुबेको जीवन’ यो सङ्ग्रहको सत्रौं कथा हो। भुटानबाट निर्वासित भएर नेपाल पसेका अनि
नेपालबाट अमेरिका आउन पुगेका भुटानी-नेपालीहरूका अमेरिकी जीवनका अनेक दु:खान्त
कथाहरू मध्ये एक कथालाई ‘रक्सीमा डुबेको जीवन’ ले समेटेको छ। कथाको मूल पात्र
आकास, जो नेपालबाट भुटानी शर्णाथीको रुपमा अमेरिका आएको छ, ले अमेरिका जस्तो
सम्भावनाले भरिएको देशमा आएर पनि आफ्नो जीवन रक्सीको कुलतमा परेर बर्बाद गरेको छ।
जीवन समाप्त पारेको छ। यो स्थितिलाई यो कथाले मार्मिक किसिमले देखाएको छ। तर आकास
अमेरिका आएर कसरी रक्सीको कुलतमा पर्न जान्छ भन्ने कुरा यो कथाले नभनेको हुनाले (यो)
कथा विशेष कथा हुने सामाग्री हुँदा हुँदै पनि एक सामान्य वा औसत कथा हुन पुग्छ। कथाकारले
यस्तो विषयमा ध्यान दिनु पर्ने देखिन्छ।
अठारौं कथाको रुपमा ‘जोन, जसिका र जेकब’ रहेको छ।
र यो कथाले स्वतन्त्र, स्वछन्द एवं उन्मुक्त अमेरिकी जीवनको बयान प्रभावकारी
किसिमले गरेको छ।
अमेरिकीहरू समाजिक नियमका लागि होइन आफ्नो रहर र
इच्छाका लागि बाँच्ने गर्छन। सामाजिक नियमको घेरा भित्र रहेर होइन आफ्नो
चहनाद्वारा निर्देशित भएर बाँच्न चाहन्छन। अमेरिकी जीवनका अनेक सामाजिक समस्याहरू त
छन तर अमेरिकी जीवनमाथि कसैको (समाज, परम्परा, धर्म, संस्कृति) अंकुस छैन। हरेक
अमेरिकन आफ्नो इच्छा अनुसार बाँच्न स्वतन्त्र छ र उसको त्यो स्वतन्त्रता माथि न त
समाज र न त परिवारले नै चियो चर्चा वा टिका टिप्पणी वा आलोचना गर्छ। यस्तै
कुराहरूलाई यो कथाले सन्देशको रुपमा प्रस्तुत गरेको छ।
‘दुर्घटित सपना’ यस सङ्ग्रहको उनाइसौं कथा हो।
नेपालबाट अमेरिका पढ्न आउनेहरूका लगि अमेरिकामा पढ्न सजिलो छैन। मुख्य गरी आर्थिक
समस्याले गर्दा नेपालबाट अमरिका पढ्न आएका नेपाली युवाहरूमा विचलन ल्याइ दिन्छ।
कतिपयको अमेरिका बसाइ गैर कानूनी हुन पुग्छ। कतिपयले पैसाको समस्याले गर्दा अध्ययन
गर्न सक्तैनन। गैर कानुनी रुपमा काम गर्न थाल्छन। कतिपयमा घोर निरासा उत्पन्न भएर
सडकमा मगन्ते हुन पुग्छन भने कतिले आत्म हत्या समेत गरेका छन्। यी तथ्यहरूलाई यो
कथाले बयान गरेको छ। यो कथा सत्य घटनाहरूको वरिपरि घुम्दछ।
माओवादीले आरम्भ गरेको अति रक्तपातपूर्ण हिंसाले
गर्दा देशको शिक्षा क्षेत्र तहस नहस भएको र त्यसले गर्दा चरम निराशामा डुबेका
युवाहरू स्वेच्छाले नभइ बाध्यतावस अमेरिका आएका तथ्य पनि यो कथाले दर्शाएको छ। कथा
सुन्दर, सन्देशमूलक छ।
अन्य देशमा पुगेर नेपाली प्रतिभाहरू पीडित एवं कुण्डित
हुनु भन्दा स्वदेशमा नै रहेर कुनै रचनात्मक कार्यमा लाग्नु बेस भन्ने सन्देश पनि
यो कथाले दिएको छ। यो कथाको विषय वस्तु नौलो भने होइन।
यस सङ्ग्रहको बिसौं कथा ‘तथाकथित बुद्धिजीबीको
सोंच’ मा नेपालमा जातीय एवं छुवाछुत भावले समाजमा कतिसम्म जरा गाडेको छ भन्ने कुरा
अति नै प्रभावकारी किसिमले दर्शाइएको छ। यो कथालाई यस सङ्ग्रहको सुन्दर कथाको
रुपमा लिन सकिन्छ। यस कथामा मूल रुपमा दुई तथ्यहरू प्रस्तुत गरिएको छ। पहिलो तथ्य,
नेपालमा आफूलाई शिक्षित एवं बुद्धिजीवी भन्ने केही व्यक्तिहरू अहिले पनि जातीय
विभेद ल्याउने कार्यमा सक्रिय छन्। जातीय सद्भाव-व्यवहार उनीहरूद्वारा प्रस्तुत
गरिने केवल एक नाटक हो। ढोंग मात्र हो। दोस्रो, अमेरिका, ग्रेट ब्रिटेन, क्यानाडा,
जर्मनी, फ्रान्स जस्ता विकसित मुलुकहरू, जहाँ जातीय भेदभाव छैन, मा बस्ने केही
नेपालीहरू जातीय विभेद कार्यमा दृश्य र अदृश्य किसमले र सक्रिय रुपले पनि, लागेका
छन तर त्यो कार्यलाई ढाकछोप गर्न सफल पनि भएका छन। तर आफ्नो त्यो ढोंगप्रति
उनीहरूमा रत्ति पनि पश्चातभाव छैन।
जातीय विभेद-भावना रोग नेपालीहरूको लागि एक अत्यन्तै
गम्भीर रोगको रुपमा रहेको छ। र यो रोगबाट अहिले पनि धेरै नेपालीहरू पीडित छन। यो
भावनाबाट पीडित रोगीहरूले सयौंको ज्यान केवल जातीय द्वेषको कारणले लिएका छन्। यो कथा यसै तथ्यको वरिपरि घुम्दछ।
यस सङ्ग्रहको एकाइसौं कथा ‘जेम्स होम र सेन्चुरी
ट्वान्टी फस्ट’ अन्य कथाहरू भन्दा नितान्त पृथक किसिमको रहेको छ किनभने यो कथाको
आधारभूमि कथाकारको कल्पना नभएर यथार्थ घटना रहेको छ। यस कथाको विषय-वस्तु अमरिकाको
कोलोराडो राज्यको अरोरा सहर स्थित एक चलचित्र घरमा भएको एक विभत्स गोली-काण्ड
रहेको छ। यस घटनामा, सिनेमा हेर्न आएको एक युवक, जसको नाम जेम्स होम रहेको छ, ले हल भित्र, निरुउद्देश्य, अन्धाधुन्ध
किसिमले (अत्याधुनिक बन्दुक प्रयोग गरी) गोली चलाउँदा, चलचित्र घर भित्र, चलचित्र
हेरिरहेका २६ जना (विकीपेडियामा १२ जना लेखिएको छ) को ज्यान गएको छ। यो घटना जुलाई
२०, २०१२ मा घटेको थियो। होम, एक मानसिक
रोगी थिए र त्यो आधारमा उनलाई सजाएँमा केही सहुलियत दिनु पर्छ भन्नेहरू पनि थुप्रै
थिए।
अति नै ठूलो, विभत्स, जघन्य अपराध गरेको हुनाले
जेम्स होमले कहिले जेलबाट नछुट्न सक्ने गरि आजीवन कारावासको सजाएँ पाए। उनले १२
ओटा जन्म कैद तथा थप ३ हजार ३ सय १८ वर्षको करारागार सजाए पाएका थिए जुन कुरा
विकिपेडियामा उल्लेख छ।
‘गन भाएलेन्स’ अमेरिकाका लागि एक गम्भीर समयस्या
रहेको छ। बिना कुनै उद्देश्य पनि, अमेरिकामा गोली हान्ने घटना घटित हुन्छ किनभने
यहाँ बन्दुक राख्न सजिलो छ, धेरै किसिमका कानूनी झन्झट छैन। कतियप व्यक्तिहरू के
भन्छन भने बन्दुक आफूसँग राख्न पाउनु अमेरिकीहरुको स्वतन्त्र अधिकार हो, भने केही
भन्छन बन्दुक राख्न सजिलो भएको हुनाले नै अमेरिकामा गोलीबारीको घटना बढी हुने
गरेको हो। यस्ता विषयहरूलाई प्रस्तुत गर्नु नै यस कथाको उद्देश्य रहेको छ।
यो कथामा कथाकारले केवल एक घटनाको विवरण मात्र
पेश गरेको पाइन्छ। कथामा उनको आफ्नो कथा शिल्पको प्रयोग भएको पाइँदैन। तर कथा
शिल्प प्रयोग गर्न पाउने औसर भने कथाकार सँग पर्याप्त मात्रमा थियो किनभने यो कथा
हो, कथामा कल्पना प्रयोग गर्न पाइने छुट हुन्छ। तर पनि, कथाकारले यस कथा मार्फत
अमेरिकाको एक गम्भीर समस्या प्रस्तुत गरेका छन जुन अमेरिका बाहिरका पाठकहरूका लागि
जानकारीमूलक हुन सक्छ।
कथा ‘प्रतिज्ञा’ यस सङ्ग्रहको बाइसौं कथा हो। यो
एक प्रेम कथा हो। साथै सुखान्त कथा पनि हो। यो कथाका प्रमुख पात्र द्वय विमला र
प्रतीकले प्रेम गर्छन। प्रेम पश्चात विवाह पनि गर्छन। अर्थात एकले अर्कोलाई धोखा न
दिएर विवाह गर्छन, विवाह गर्ने प्रतिज्ञा पूरा गर्छन। यो कथाको मूल सन्देश भनेको
सबै कथाहरू केवल दु:खान्त एवं समस्याको दस्तावेज मात्र हुँदैनन। केही कथा सुखान्त
एवं समाधान दिने किसिमका पनि हुन्छन। सुखद हुन्छन। यो एक सामान्य कथाको।
‘छायाँको भुत’ कथा यस सङ्ग्रहको अन्तिम कथाको
रुपमा रहेको छ। यो कथा एक किसिमले संस्मरण जस्तो लाग्छ। यस कथामा मानिसले कुनै
वस्तुको यथार्थ रुप देख्न नपाए पछि त्यसको अनेक अर्थ (विभिन्न रुप रहेको अनुमान)
लगाउँछ भन्ने कुरा देखाउन खोजिएको छ।
हुन पनि, कुनै पनि व्यक्तिले भुत देखेको हुँदैन
तर भूतको अनेक रुप रहेको कल्पना गर्छ। भूतसंग अनेक शक्ति रहेको कल्पना गर्छ। भुत
यथार्थमा न भएता पनि भुत रहेको अनेक अनुमान एवं कल्पना गर्छ किनभने उसले भुतको
बारेमा सुनेको हुन्छ तर देखेको भने हुँदैन।
यस कथामा, कथाको विश्लेषण गर्दा, कथाका मूल
पात्रको पिता निकै निर्दयी एवं स्वार्थी देखिएका छन। समाजमा त्यस्ता धेरै माता
पिता पनि छन जो सन्तानको लागि स्वार्थी छन। सन्तानसँग स्वार्थी व्यवहार गर्छन। यो
कथाले माता पिता जति सबै असल हुन्छन भन्ने परम्परागत मान्यता न राख्न पनि
पाठकहरूलाई आग्रह गरेको छ।
यस सङ्ग्रमा समाविष्ठ कथाहरू लामा लामा छैनन।
पढ्दा पट्यार लाग्दैन। कथाहरूले अनेक विषय र क्षेत्रहरू समेटेकाले कथाहरू रोचक छन।
विषयप्रधान छन्।
विश्वकर्माका कथाहरू पढ्दा यिनले जीवनमा निकै
संघर्ष गरेको पाइन्छ। र संघर्षको क्रममा उनले संगालेका अनुभवहरुले नै कथाको रुप
लिएको अनुभव गर्न सकिन्छ।
विश्वकर्माका कथाका पात्रहरू अति सामान्य छन। ती
पात्रहरूले सामान्य जीवनका प्रतिनिधित्व गरेका छन्। त्यसकारण उनको यो संग्रह आम
नेपालीको प्रतिनिधि कथा हुन पुगेको छ।
व्यक्तिगत रुपमा पनि विश्वकर्मा एक अति नै भद्र
व्यक्ति हुन। सबैको भलो चिताउने मनोविज्ञानले उनको एक खास किसिमको व्यक्तित्व
निर्माण गरेको छ। सरल र मृदु भाषी पदम विश्वकर्मासँगको छोटो समयको सम्पर्कमा पनि,
कोही पनि व्यक्ति, उनीबाट प्रभावित हुन पुग्छ। यस्तो कुरा पनि कृति समीक्षा गर्दा उल्लेख गर्नु
पर्ने देखिन्छ। कतिपय कृतिकारका कृतिहरू आदर्शले भरिएको हुन्छ तर उनीहरूको व्यवहार
भने विपरित हुन्छ। अनेक किसिमका शुभ लाभमा लागेका हुन्छन।
विश्वकर्माका कथाहरूमा भाषागत त्रुटी एवं कथ्य
शैलीको कतै कतै अभाव देखिन्छ। यसै गरी, कतै कथाको सङ्गठनाम ध्यान दिन नसकेको
देखिन्छ। उदाहरणको लागि पृष्ठ २०२, कथा ‘तथाकथित बुद्धिजीवीको सोंच’ मा, पहिलो
पाराग्राफमा यसरी भनिएको छ, ‘प्रतीक समाजसेवाको क्षेत्रमा निकै योगदान गर्दै
आएको व्यक्ति थियो। ऊ साहित्यिक क्षेत्रमा पनि निकै कहलिएको छ।’ यहाँ एउटै
स्थिति (एउटै काल) को बयान गर्न दुई कालहरू- भूत र वर्तमान, प्रयोग गरिएको छ। यसले
गर्दा कथाको सङ्गठन फितलो हुन पुगेको छ। कथाकारले यस तर्फ ध्यान दिनु पर्ने
देखिन्छ। हुन त कथाकार स्वयंले भनेका छन् ‘कथा विधामा यो मेरो पहिलो प्रयास हो।
पहिलो कृतिमा अनेक गल्ती तथा कमजोरी पनि हुन सक्छन। मेरा गल्ती, कमजोरीहरूलाई
औंल्याउँदै रचनात्मक सुझाब दिई मलाई यस यात्रामा प्रोत्साहन दिनुहुनेछ भन्ने
विश्वास मैले मेरा आदरणीय पाठकहरूबाट गरेको छु।’
कथाकारको उपरोक्त भनाइबाट उनी खुला हृद्यको भएको
र आफ्ना कमजोरीहरू स्वीकार्न तयार रहेको ज्ञात हुन आउँछ। साहित्यकारहरूमा यस
किसिमको विशेषता हुन राम्रो कुरा हो।
यस्तो भन्नु विश्वकर्माको भद्रता हो। कथाकारको
सफलताको म हार्दिक कामना गर्दछु।
(c) Bishwa Raj Adhikari
No comments:
Post a Comment