Intensive Urbanization: Major Economic Problem in Nepal-Article-384

 अति शहरीकरण : नेपालको गम्भीर आर्थिक समस्या

नेपालमा अति शहरीकरण एक गम्भीर आर्थिक समस्याको रूपमा देखिएको छ। अति शहरीकरणले गर्दा सेवा र वस्तु व्यापरले महŒव पाएको छ, उद्योगले छैन। व्यक्तिहरूका लागि शहर अवसरको केन्द्र हुन पुगेको छ। अर्कोतिर गाउँहरू भने ज्यादै उपेक्षित हुँदै गएका छन्। यो स्थिति तराईभन्दा पहाडमा गम्भीर समस्याको रूपमा देखिएको छ। पहाडका कृषियोग्य भूमिको अधिकतम उपयोग हुन सकेको छैन भने कृषियोग्य नरहेका भूमि पनि कृषियोग्य बनाउन सकिएको छैन। मरुभूमिमा, बालुवामाथि पनि कृषि कार्य गर्न सकिन्छ भन्ने अनेक उदाहरण हामीले अनुसरण गर्न सकेका छैनौं।

अति शहरीकरणले नेपालमा ल्याएका अनेक किसिमका समस्याबारे चर्चा गरौं।

अति शहरीकरण एक गम्भीर समस्याको रूपमा काठमाडौंमा बढी देखिएको छ। कसरी ? नेपालभरिकै मानिसले काठमाडौंमा घडेरी खरीद गरेर घर निर्माण गर्ने चाहना राखेका हुन्छन्। र यो चाहना मेचीदेखि महाकाली र हिमालदेखि तराईसम्मका व्यक्तिमा पाइन्छ। अहिलेको स्थिति हेर्ने हो भने नेपालभरिका राम्रो आम्दानी हुने मानिसको घर काठमाडौं छ। राम्रो आम्दानी हुने कर्मचारी, धनी व्यापारी र नेताहरू, यी सबैका घर काठमाडौंमा छन्। उनीहरू नेपालको जुनसुकै भागको भए तापनि बसोवास भने काठमाडौं छ। अझ नेताहरू प्रायः सबैको काठमाडौंमा घर छ। वाम, काङ्ग्रेसी, मधेसी आदि सबै नेताको घर काठमाडौंमा छ। गाउँको विकास गर्ने गफ हाँके तापनि यी नेताहरूको बसोवास काठमाडौं नै हुन्छ।

काठमाडौंको भूस्थिति कस्तो छ त? यो असहज किसिमको छ। काठमाडौंमा जुन मात्रामा जग्गाको माग हुन्छ, त्यो मात्रामा जग्गा आपूर्ति गर्ने क्षमता काठमाडौंसँग छैन। काठमाडौं उपत्यकामा भूमि–सीमितता छ। काठमाडौं वरपरका भूमिहरू पहाडी–प्रकृतिको भएकोले त्यहाँ घर बनाउन सजिलो छैन। हुनत धनीहरूले पहाडी भूमि उपयोग गरेर पनि काठमाडौं वरपर घर निर्माण गरेका छन्।

काठमाडौंमा भूमिको आपूर्ति कम र माग अधिक रहेकोले जग्माको भाउ जहिले पनि उच्च बिन्दुमा रहने गरेको छ। काठमाडौमा कुनै पनि समयमा, कहिले पनि जग्गाको मूल्यमा कमी आएको छैन। हरेक वर्ष जग्गाको मूल्य वृद्धि भएको छ। काठमाडौंको जग्गाको मूल्य प्रत्येक वर्ष बीस, तीस, पचास र कहिले त शतप्रतिशत वृद्धि भएको छ। काठमाडौंमा जग्गा किनबेच अहिले सर्वाधिक मुनाफा हुने जोखिममुक्त व्यापार बन्न पुगेको छ। कतिपय मानिस जग्गा किनबेच गरेर नै करोडपति, अरबपति भएका छन्। तर यसरी हुने जग्गाको खरीद बिक्रीले देशको अर्थतन्त्रलाई फाइदा भने पट्टकै गर्दैन। कसरी?

कुनै पनि व्यक्तिले लगानी गर्दा जोखिम नहुने र मुनाफा उच्च हुने लगानीको क्षेत्र छनोट गर्छ। यो मानवीय प्रवृत्ति हो। यो कारण व्यक्तिको रोजाइमा काठमाडौंमा जग्गा खरीद गर्नु र बेच्नु, लगानीको लागि आकर्षक हुन पुग्छ किनभने काठमाडौमा आज किनेको जग्गाको मूल्य भोलि वृद्धि हुन्छ। तर काठमाडौं वा नेपालका अन्य शहरमा यसरी जग्गा बढी किनबेच हुने कार्यले अर्थतन्त्रमा ज्यादै नराम्रो असर पार्छ। मानिसले रोजगार वृद्धि हुने, कामदारहरूको लागि आयको बाटो खुल्ने उद्योग एवं व्यापारमा लगानी गर्दैनन्। देशमा उद्योग र व्यापारको तीव्र गतिमा विकास हुन पाउँदैन। नेपालमा अहिले त्यही भइरहेको छ।

जग्गा खरीद–बिक्रीले केवल सीमित व्यक्तिलाई फाइदा हुन्छ, समग्र अर्थतन्त्रमा भने सकारात्मक असर पर्दैन। पोखरा, विराटनगर, वीरगंज, जनकपुर, नेपालगंजलगायत काठमाडौंमा हुने ठूलो मात्रामा जग्गाको खरीद–बिक्रीले गर्दा राष्ट्रिय पूँजीको ठूलो भाग जग्गा खरीदमा लगानी भएको छ, रोजगार वृद्धि गर्ने उद्योग एवं व्यापार स्थापनामा भएको छैन। नेपाल उद्योगको क्षेत्रमा झन्झन् पछाडि पर्दै गएको छ। नेपाल उद्योगको क्षेत्रमा झन्झन् पछाडि पर्दै गएको उदाहरण तल प्रस्तुत छ–

पत्रिकाहरूमा हालै प्रकाशित समाचार अनुसार चालू आर्थिक वर्ष २०७९–८० को प्रथम दुई महीनाको अवधिमा नेपालको वैदेशिक व्यापार ३ खर्ब रुपियाँ हुन पुगेको छ। तर सर्वाधिक अचम्मको कुरा के छ भने नेपालले जति निर्यात गरेको छ त्यसको कैयौं गुणा बढी आयात गरेको छ। आयातमा ज्यादै अगाडि छ भने निर्यातमा ज्यादै पछाडि। पछाडि पनि लज्जाजनक स्थितिमा पछाडि छ। माथि भनिएको चालू अर्थिक वर्षको दुई महीने अवधि (साउन र भदौ) मा नेपालले २ खर्ब ७३ अर्ब ५९ करोड ९६ लाख रुपियाँ बराबरको आयात गरेको थियो भने मात्र २८ अर्ब ६८ करोड रुपियाँ बराबरको निर्यात गरेको थियो। अर्थात् नेपालले यो अवधिमा जति आयात गरेको छ त्यसको केवल १० प्रतिशत जति मात्र निर्यात गरेको छ। र यो अवधिमा वैदेशिक व्यापार घाटा ९० प्रतिशत जति हुन पुगेको छ। माथि केवल दुई महीनाको स्थिति देखाइए पनि यो स्थिति नेपालको लागि वर्षभरिको नै हो। नेपालले निरन्तर व्यापार घाटा बेहोर्दै आएको छ। विकसित देशहरूमा वैदेशिक व्यापार घाटा ५ देखि १५ प्रतिशतको हाराहारीमा हुन्छ। नेपालको यो स्थिति डरलाग्दो हो।

नेपालको वैदेशिक व्यापार चिन्ताजनक स्थितिमा पुगेको छ। निर्यात परिमाण बढ्नन सकेको छैन भने आयात परिमाणमा वृद्धि हुँदै गएको छ। नेपालले अहिले भारतबाट ठूलो परिमाणमा आयात गरिरहेको छ भने भारततर्फ हाम्रो निर्यात ज्यादै कम छ। प्रस्ट भन्ने हो भने हामी भारतको एउटा संरक्षित बजार हुन पुगेका छौं। भारतबाट ठूलो परिमाणका सामान खरीद गरेर त्यहाँका व्यापारीहरूलाई धनी पार्ने काम गरिरहेका छौं। विदेशबाट कमाएर ल्याएको पैसाको ठूलो भाग, माथि भनिएको बाटोबाट भारततर्फ गइरहेको छ।

हामीले अनावश्यक किसिमले घडेरी खरीदमा बढी लगानी गरिरहेका छौं। यो समस्या काठमाडौंमा गम्भीर हुन पुगेको छ। नेपालका अन्य शहरमा पनि यो समस्या भोलि गम्भीर हुन पुग्नेछ। वीरगंज, पोखरा, हेटौंडाजस्ता शहरहरूमा भएको तीव्र शहरीकरणले यस कुराको सङ्केत गरिरहेको छ।

 

तीव्र शहरीकरणले गर्दा शहरहरू बढी सुविधायुक्त हुँदा जग्गाको माग बढेको छ। किनबेच पनि बढी भइरहेको छ। अर्थात् लगानीकर्ताहरूले घडेरीमा बढी लगानी गरिहेका छन तर उद्योग र व्यापार स्थापनामा जोड दिइरहेका छैनन्। यस कारणले गर्दा पनि नेपालमा उत्पादन थोरै भइरहेको छ, भएको उत्पादन पनि प्रभावकारी किसिमले विदेशी बजारहरूमा लगेर बिक्री गर्न सकिएको छैन। अनि यी कारणहरूले गर्दा हामी निर्यात कम आयात बढी गर्ने स्थितिमा पुगेका छौं। वैदेशिक व्यापार घाटाको बोझले थिचिएका छौं।

गाउँतिर बसौं

अब हामीले गाउँतिर बसौं भन्ने अभियान सञ्चालन गर्नुपर्छ। व्यक्ति र परिवारलाई गाउँतिर बस्न प्रेरित गर्नुपर्छ। गाउँमा पनि इन्टरनेट, यातायात, व्यापार जस्ता सुविधा विस्तार गर्नुपर्छ। अहिले नेपालमा गाउँ र शहरबीच जुन ठूलो भिन्नता छ, त्यसलाई कम पार्नुपर्छ। शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारजस्ता आधारभूत आवश्यकता ग्रामीण क्षेत्रमा विस्तार गर्नुपर्छ।

नेपालमा अति शहरीकरण भयो। अन्य शहरको तुलनामा काठमाडौंमा त झन् अति भयो। अति शहरीकरणले गर्दा काठमाडौंको प्राकृतिक वातावरण पनि दूषित हुन पुगेको छ।

राष्ट्रिय आर्थिक विकासको दृष्टिकोणले जनसङ्ख्याको वितरण (बसोवास स्थिति) सन्तुलित हुनुपर्छ। विभिन्न स्थानहरू विभिन्न किसिमका प्राकृतिक स्रोत र साधन हुने भएकोले पनि मानिसहरूको बसोवास छरिएको हुनुपर्छ, ज्यादै एकत्रित हुनुहुँदैन। तर दुःखद कुरा, नेपामा बसोवास छरिएको छैन। झन्झन् एकत्रित हुँदै गएको छ। लाग्छ नेपालको कुल जनसङ्ख्याको एक तिहाई जनसङ्ख्या काठमाडौंमा मात्र बसोवास गर्छ।

नेपालमा अब तीव्र शहरीकरण होइन, तीव्र ग्रामीकरण आवश्यक छ। यस्तो भए मात्र देशभित्र उद्योग एवं व्यापारको विकास गर्न सकिन्छ। आयात कम पार्दै निर्यातको परिमाणमा वृद्धि गर्न सकिन्छ।

नेपालको अति शहरीकरणको प्रकृति पनि अनौठो छ। केवल काठमाडौंमा बसोवासको चाप उच्च दरमा बढ्दै गएको छ। गाउँहरूमा जनशक्तिको अभाव छ। गाउँमा बस्न मान्छेहरूले रुचाइरहेका छैनन्। किन होला?

गाउँमा बस्नुभन्दा शहरमा बस्नु ‘सम्मानजनक’ ठानिने हाम्रो आम दृष्टिकोणले गर्दा पनि हामी शहरतिर बस्न जोड दिन्छौं। त्यसका लागि मरिमेट्छौं । काठमाडौंमा घर हुनु गर्वको कुरा हुन आउँछ। बहादुरीको कुरा हुन आउँछ। अब यो मनोविज्ञानालाई बिदा गर्नुपर्छ। ग्रामीण जीवन पनि आनन्ददायी एवं सम्मानजनक हुन्छ भन्ने सोच विकसित हुनुपर्छ। गाउँहरूमा पनि अनेक सुविधा विस्तार गर्नुपर्छ। यस्तो गर्न सके मात्र हामी ठूलो परिमाणमा निर्यात गरेर चुलिंदै गएको वैदेशिक व्यापार घाटा कम पार्ने स्थितिमा पुग्न सक्छौं।

 

 

विश्वराज अधिकारी

akoutilya@gmail.com

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित: Friday, September 30, 2022

https://eprateekdaily.com/2022/09/29/40839/