Wikipedia

Search results

Saturday, April 26, 2025

Unemployment and Youth Migration in Nepal-Article-597

 नेपालमा बेरोजगारी र युवा पलायन

युवाहरू अहिले जुन संख्यामा विदेश तिर पलायन भइरहेका छन त्यो संख्याले लामो समयसम्म निरन्तरता पाउने हो र यसैगरी युवाहरू विदेशतिर जाने हो भने आउँदो केही वर्ष भित्रमा नै नेपालको केवल एक तिहाई जनसंख्या देश भित्र रहने छ। बाँकि दुइ तिहाई जनसंख्या विदेशमा हुने छ। विश्वका अनेक देशहरूमा हुनेछ। नेपालमा जनशक्तिको ठूलो अभाव हुनेछ।

युवाहरू ठूलो संख्यामा विदेश पलायन हुनुको प्रमुख कारण अहिले बेरोजगारीलाई मानिएको छ। नेपालमा रोजगारीको अभाव भएकोले यसरी नेपाली युवाहरू ठूलो संख्यामा विदेश पलायन भएको ठानिएको छ। के यथार्थमा देश भित्र रोजगारीको अभावले गर्दा मात्र यसरी ठूलो संख्यामा नेपालीहरू विदेशतिर लागेका हुन त? यस प्रश्नको उत्तर हो ‘होइन।’ केवल बेरोजगारीको कारणले गर्दा यसरी नेपाली युवाहरू ठूलो संख्यामा विदेश पलायन भएका होइनन्। नेपाली युवाहरू ठूलो संख्यामा विदेश पलयान हुने विभिन्न कारणहरू मध्ये देश भित्र रोजगारी नहुन पनि एक हो तर यो नै एक मात्र कारण होइन। यो बाहेक पनि अनेक कारणहरू छन्।

नेपाली युवाहरू यति ठूलो संख्यामा विदेश पलायन हुनुका दुई अन्य महत्वपूर्ण कारणहरू छन् र ती हुन् निराशा र विदेशमा राम्रो कमाइ हुन्छ भन्ने समाजमा ब्याप्त विचार। यी दुई कारणहरूले नेपाली युवाहरूलाई रकेट लन्चरले जस्तो विदेशका अनेक धर्तीहरूमा पुर्याइ रहेका छन्। अनिश्चित र असुरक्षित भविष्य लिएर, ज्यानै जोखिममा राखेर, ठूलो ऋण लिएर तथा परिवार, समाज एवं देश त्याग गरेर विदेशतिर ठूलो संख्यामा पलायन भइरहेका छन्।

नेपालमा अहिले गरिबी जति घातक छ त्यो भन्दा बढी घातक चरम निराशा हुन पुगेको छ। अहिले युवाहरूमा चरम निराशा देखिएको छ। युवाहरू देश भित्र, नेपाल भित्र, आफ्नो भविष्य सुरक्षित देखि रहेका छैनन। सुरक्षित मात्र होइन टाढा टाढा, सुदूर टाढासम्म पनि उज्यालो देखिरहेका छैनन्। के कारणले गर्दा युवाहरूमा यस्तो चरम निराशा देखिएको हो त? नेताहरूको व्यवहारले गर्दा त्यस्तो भएको हो? नेपालको वर्तमान राजनीतिले गर्दा त्यस्तो भएको हो? नेताहरूको व्यवहार र वर्तमान राजनीतिले पनि युवाहरूलाई निराश पार्नमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको होला तर सर्वाधिक महत्वपूर्ण वा प्रमुख भूमिका नेपालको वर्तमान सामाजिक मनोविज्ञानले खेलेको छ। हाम्रो सामाजिक मनोविज्ञान, जुन निर्माण गर्नमा परिवार, छिमेकी, सञ्चारका माध्यमहरू- रेडियो, टिभी, पत्र पत्रिका आदिको ठूलो भूमिका छ, ले हाम्रा युवाहरूलाई चरम रुपमा निराश पारिरहेका छन। झनै मेडियाहरू र खास गरी ‘भ्युअर संख्या’ बृद्धि गर्ने धुनमा लागेका डिजिटल पत्रकारहरूले ठूलो मात्रामा निराशा छरिरहेका छन्। लामो गृह युद्धमा फँसेका सिरिया, येमन, अफगानिस्तान जस्ता देशहरूबाट मात्र ठूलो संख्यामा व्यक्तिहरू विदेशतिर पलायान भएको देखिएको थियो। नेपाल जस्तो शान्त ( वर्तमानमा कुनै पनि किसिमको द्वन्द वा गृहयुद्ध नभएको) अवस्था रहेको देशबाट यसरी यति ठूलो संख्यामा व्यक्तिहरूले स्वदेश परित्याग गरेको देखिएको छैन। हाम्रो वर्तमान समाजले घातक किसिमले युवाहरूमा निराशा जानेर वा नजानेर प्रक्षेपण गरिरहेको छ। आशा, भरोस, आत्मविश्वाश अभिवृद्धि गर्ने किसिमका समाचार, विचार आदि मेडियाहरूले सञ्चार गर्ने हो भने यसरी ठूलो संख्यामा नेपाली युवाहरू विदेशजाने स्थितिमा कमी ल्याउन सकिन्छ। युवाहरूलाई स्वदेशमा नै रोजगारी सृजना गर्न अभिप्रेरित गर्न सकिन्छ। 

विदेशमा राम्रो कमाइ हुन्छ भन्ने हाम्रो समाजमा ब्याप्त रहेको विचार पनि त्रुटिपूर्ण छ। अहिले अन्तरार्ष्ट्रिय श्रम बजार राम्रो स्थितिमा छैन। वर्तमान विश्व अर्थ व्यवस्था अनिश्चिततातिर धकेलिएको अवस्थामा अन्तरार्ष्ट्रिय श्रम बजार गुलजार हुनै सक्तैन। अझै, ‘विदेशमा अध्ययनका लागि जाने, उत्तै आर्जन पनि गर्ने, अध्ययन पनि गर्ने, अनि अध्ययन समाप्त गरेर उतै (आफू पुगेको देशमा) जागिर पनि गर्ने’ जस्तो सोंच बनाएर विदेश जाने युवाहरूका लागि विदेश जानु कष्टपूर्ण हुने देखिएको छ। केही देशहरूले विदेशबाट आएका विद्यार्थीहरूलाई काम गर्न अनुमति दिइरहेको छैनन् भने केही देशहरूले विदेशबाट आएका विद्यार्थीहरूलाई काम गर्ने अनुमति दिएता पनि काम ती देशहरूमा पाउन कठिन छ। विद्यार्थीहरूले, पहिले जस्तो विदेशमा अध्ययनको क्रममा जागिर सजिले पाउने स्थिति अहिले छैन। विदेश पुगेर अध्ययन गर्छु र आर्जन पनि गर्छु, अध्ययनको खर्च आर्जन गरेर भुक्तान गर्छु भन्ने सोंच अब नराखे हुन्छ।

आफ्नो र परिवारको आर्थिक विकासको लागि स्वदेशमा नै रोजगारी सृजना गर्नु उत्तम हो। समग्र राष्ट्रको आर्थिक विकासको लागि पनि स्वदेशमा रोजगार सृजना गर्नु उत्तम हो। ठूलो संख्यामा विदेश गएर, धेरै रेमिट्यान्स पठाएर स्वदेशको विकास हुँदैन। परिवार र समाजको पनि आर्थिक विकास हुँदैन। बढ्दो रेमिट्यान्सले उल्टो, दीर्घकालमा परिवार र राष्ट्रलाई आर्थिक रुपमा खोक्रो पार्छ। सामाजिक रुपमा प्रदुषित पार्छ।

परदेशको महलमा बस्नु भन्दा स्वदेशको झोपडीमा बस्नु उत्तम हो। स्वदेशको झोपडीलाई महल बनाउनेतिर लाग्नु हो। यो तथ्य नेताहरूले मात्र होइन जनताले पनि बुझ्न आवश्यक छ।







विश्वराज अधिकारी

akoutilya@gmail.com

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित: Friday, April 25, 2025 

Thursday, April 24, 2025

Free Trade: Loosing Its Momentum!-Article-596

 स्वतन्त्र व्यापारको महत्व कम भएको हो!

उपभोक्तावाद अति चुलिएको यो वर्तमान वैष्य युगमा कुनै पनि राष्ट्रले आफ्नो देशका नागरिकहरूले उपभोग गर्न सम्पूर्ण वस्तुहरू आफ्नै राष्ट्र भित्र उत्पादन गर्न सक्नु असम्भव छ। लागत र प्रवधिको दृष्टिकोणले असम्भव छ। प्रकृतिक स्रोतको दृष्टिकोणले पनि असम्भव छ। आफ्नो देश भित्र उपभोक्ताहरूले उपभोग गर्नका लागि माग गर्ने सम्पूर्ण वस्तुहरू उत्पादन गर्न नसकिने स्थिति भएकोले प्राय: हरेक राष्ट्रले अनेक वस्तुहरू विभिन्न राष्ट्रहरूबाट आयात गर्नु पर्ने हुन्छ।  

अर्कोतिर, कुनै वस्तु आफ्नो देश भित्र सस्तोमा उत्पादन गर्न सकिने भएकोले त्यस्तो वस्तु आफ्नो देश भित्र उत्पादन गर्ने र त्यो वस्तु महँगोमा अन्य राष्ट्रहरूलाई बिक्री गर्ने तथा कुनै वस्तु आफ्नो देश भित्र उत्पादन गर्दा महँगो हुने भएकोले त्यस्तो वस्तु अन्य राष्ट्रहरूबाट सस्तोमा आयात गर्नु पर्ने स्थिति हुन सक्छ। यस्तो स्थितिले पनि कुनै पनि राष्ट्रलाई विश्व व्यापारमा आवद्ध हुन बाध्य पारेको छ। यस्तो भनिएको छ।

गरिब राष्ट्रहरूले आफ्ना उत्पादन धनी राष्ट्रहरूलाई बिक्री गरेर आफ्नो आर्थिक स्थितिमा सुधार ल्याउन सकुन र गरिब देशका नागरिकहरू स्वास्थ्य, शिक्षा, आवास जस्ता सुविधाहरुबाट बञ्चित नहोऊन। गरिब राष्ट्रहरूमा गरिबीका कारण अशान्ति भएमा त्यसको प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष असर धनी राष्ट्रहरूमा पनि पर्ने भएकोले धनी राष्ट्रहरूले त्यस्तो सोचेंको हुन सक्छ। विश्व व्यापार संगठनले महत्व पाउनुका कारणहरू मध्ये एक यो पनि एक कारण हुन सक्छ। 

माथि भनिएका कारणहरू र विश्वासले गर्दा र खास गरिब देशहरूलाई सहयोग पुगोस र भन्ने उद्देश्यका साथ सन् जनबरी १, १९९५ मा विश्व व्यापार संगठनको स्थापना गरिएको थियो। विभिन्न राष्ट्रहरू बिच निर्वाध रुपमा, स्वतन्त्र किसिमले वस्तुहरू आयात निर्यात होस्। हरेक राष्ट्रले व्यापार बाधा फुकाउन सक्रियता देखाउन्। व्यापार विषयलाई लिएर दुई वा विभिन्न राष्ट्रहरू बिच विवाद भएमा विश्व व्यापार सङ्गठनले सहजीकरण गरेर विवाद अन्त्य गरोस्। स्वतन्त्र व्यापारले महत्व पाओस। स्थापना पश्चात विश्व व्यापार संगठनलाई उपरोक्त उद्देश्यहरू कार्यान्वयन गर्ने जिम्मेवारी पनि तोकिएको थियो। हाल १६६ देश सदस्य रहेको विश्व व्यापार संगठन विश्वभरि नै वस्तुहरू निर्वाध रुपमा एक देशबाट अर्को देशमा प्रवेश गरुन भन्ने लक्ष्य लिएर अहिले कार्यरत छ।

विश्व भरि नै वस्तुहरू एक देशबाट अर्को देशमा बिनाकुनै झंझट र बिना कुनै व्यापार-व्यवधान प्रवेश गर्न पाउने अन्य देशबाट आयात हुने वस्तुहरूमा भंसार दर उच्च कायम गर्न नापउने विश्व व्यापार संगठनको यो प्रावधानबाट गरिब राष्ट्रहरूले के साँच्चिकै विश्व व्यापारबाट सोंचे जति, चाहे जति, लाभ प्राप्त गर्न सकेका छन् त? वा विश्व व्यापारबाट केवल धनी राष्ट्रहरूले मात्र फाइदा उठाइ रहेका छन्? अहिले, अब यी दुई प्रश्नहरूमाथि गम्भीरतापूर्वक विचार गर्न थालिएको छ। केही धनी राष्ट्रहरूले त विश्व-व्यापारबाट आफूलाई उल्लेखनीय आर्थिक फाइदा नभएकोले अब स्वाबलम्बी अर्थतन्त्रको विकासमा जोड दिने भनी घोषणा नगरेता पनि आफ्नो व्यवहारद्वारा विश्व-व्यापारबाट विमुख हुन खोजेको संकेत समेत पनि दिएका छन्।

अब हामी आफ्नै सन्दर्भमा कुरा गरौ। नेपालको सन्दर्भमा विश्व-व्यापार संगठनको उद्देश्य र कार्यबाट नेपालले के कति फाइदा उठाउन सक्यो त्यस तर्फ ध्यान केन्द्रित गरौ। व्यापारका लागि चीन र भारतप्रतिको हाम्रो अति निर्भरताले स्वतन्त्र व्यापार पद्धतिबाट नेपालले कुनै पनि किसिमको आर्थिक फाइदा हात पार्न सकेको देखिदैन। उल्टो स्वतन्त्र व्यापारको कारण नेपाल, भारतको एक एक लाभदायक बजार हुन पुगेको देखिन्छ। हुन पनि अहिले नेपालले भारतबाट ठूलो परिमाणमा अनेक वस्तुहरू आयात गर्दछ। नेपाल-भारत व्यापारमा नेपालले ठूलो व्यापार घाटा बेहोर्दै आएको छ। हामी भारतबाट पेट्रोलियम पदार्थ, फलाम, स्टिल, चामल ज्यादै ठूलो परिमाणमा आयात गर्छौ। अन्य झिना मसिना उपभोग्य वस्तहरुको कुरा छोडौं। हाम्रो भारतसङ्गको व्यापार अनुपात लगभग ८९/११ रहेको छ। अर्थात हामी भारत तर्फ ११ प्रतिशत निर्यात गर्छौ भने भारतबाट ८९ प्रतिशत आयात गर्छौ। अन्तरार्ष्ट्रिय व्यापारमा देखिने यो एक ज्यादै दु:खद एवं दुर्लभ स्थिति हो। जुन हामी कहाँ देखिएको छ।

भारत लगायत अन्य राष्ट्रहरूसङ्गको हाम्रो व्यापारिक सम्बन्धले हामीले स्वतन्त्र व्यापारबाट उल्लेखनीय फाइदा उठाउन सकेको देखिंदैन। यस्तो स्थितिमा हामीले अब के गर्ने? यस वारे गम्भीरतापूर्वक सोंच्न आवश्यक भइसकेको छ।

हामीले अब स्वतन्त्र किसिमको आर्थिक नीति वा स्वावलम्बी अर्थ तन्त्रको विकासमा ध्यान दिन र सोही अनुसारको ऐन, नियम, कानूनहरूको निर्माण एवं कार्यान्वयन गर्न आवश्यक हुन पुगेको छ। हाम्रो क्षमत र हाम्रो भौगोलिक विविधताले हामीलाई स्वतन्त्र ब्यापारबाट ज्यादै न्यून आर्थिक फाइदा प्राप्त हुने स्थिति सृजना गरिदिएको छ।   

नेपाल पनि स्वतन्त्र व्यापारको पक्षधर विश्व व्यापार संगठनको सदस्य हो। नेपालले सन् २००४ देखि विश्व व्यापार संगठनको सदस्यता प्राप्त गरेको हो। नेपालले यो संगठनको सदस्यता प्राप्त गरेको २० वर्ष भयो। विगत २० वर्षमा नेपालले स्वतन्त्र व्यापारबाट के कति आर्थिक फाइदा प्राप्त गर्यो त? अब यो प्रश्नको पनि उत्तर खोज्नु पर्ने भएको छ। विश्लेषण गर्न गर्नु पर्ने भएको छ।

भोलिका दिनमा नेपालको राजनीतिक व्यवस्थामाथि गणतन्त्रवादीहरूको नै नियन्त्रण रहन सक्ला। वा संविधानिक राजतन्त्र पक्षधरहरूको नेपालको राजनीतिक व्यवस्थाम प्रवेश हुन सक्ला। यो जनताले निर्धारण गर्ने कुरा हो। तर एउटा यथार्थ कुरा के हो भने नेपाल अब स्वतन्त्र व्यापार अवधारणाको पछि लागेर हुँदैन। अहिलेको यो स्थितिमा, केही दशकको लागि मात्र भएता पनि, नेपालले स्वाबलम्बी अर्थतन्त्रको विकासमा जोड दिन आवश्यक छ। राजा वा पूर्व राजा ज्ञानेन्द्र शाहले देशको राजनीतिमा एक गहिरो प्रभाव पार्ने व्यक्तिको रुपमा भनेको हो वा एक सर्व साधारण नागरिकको रुपमा भनेको, तर उनले भनको कुरा भने निकै मननीय छ। केही दिन पूर्व उनले भनेका थिए, ‘राष्ट्रनिर्माता श्री ५ बडामहाराजाधिराजको दिव्य उपदेशलाई नै अबको राज्यसत्ताको मूल मन्त्र सोच्नुमा के होला रु सन्तुलित कूटनैतिक सम्बन्ध र आत्मनिर्भर नेपालको परिकल्पना नै पृथ्वीपथको मूलसार हो।’ पृथ्वीपथको नाम दिएर होस, वा स्वाबलम्बी अर्थ तन्त्रको नाम दिएर होस, हामीले आफ्नो स्थिति सुहाँउदो वा अनुकूल अर्थन्त्रको विकास र अभ्यास गर्न आवश्यक छ। राजा ज्ञानेन्द्रको पृथ्वीपथ अवधारणा अगाडि बढाउनमा हामीले थप सोच्नु पर्ने वा ससंकित हुने ठाउँ देखिंदैन।

नेपालमा गणतन्त्रले निरन्तरता पाएता पनि वा संवैधानिक राजतन्त्र पुन: स्थापना भएता पनि देशको प्रशासन संचालन गर्ने राजनीतिक दलहरुले नै हो। राजनीतिक दलका नेताहरूले नै हो। ठूला दलका रुपमा भन्ने हो भने नेपाली कांग्रेस, नेकपा एमाले, माओवादी, राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी, राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी, मधेस केन्द्रित दलका नेताहरूले नै देशको शासन व्यवस्था संचालन गर्ने हो।

नेपालका राजनीतिक दलका नेताहरू स्वतन्त्र अर्थ तन्त्र द्वारा देशको आर्थिक विकास गर्ने भनी एकमत हुन आवश्यक छ। सहमत हुन आवश्यक छ। यस्तो गर्न सकिएमा मात्र राष्ट्रको आर्थिक विकास तिब्र गतिमा गर्न सकिन्छ। वर्तमानामा युवाहरूमा देखिएको चरम निराशा कम पार्न सकिन्छ। देशमा रोजगारी सृजना गर्न सकिन्छ। मत मतान्तर त्यागेर अब हामीले अगाडि बढ्नु पर्ने समय आएको छ।


     विश्वराज अधिकारी

akoutilya@gmail.com

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित: Friday, April 18, 2025    

Saturday, April 5, 2025

Poverty: Cause of Struggles and Conflicts-Article-595

 गरिबी: द्वन्द र संघर्षको प्रमुख कारण

संघर्ष र द्वन्दको भुमरीबाट नेपाल कहिले बाहिर आउने होला? यो प्रश्न जति महत्वपूर्ण छ त्येतिकै महत्वपूर्ण प्रश्न छ नेपालमा किन द्वन्द र संघर्ष हुन्छ? यो प्रश्नको उत्तर खोज्न अति आवश्यक छ। गत चैत्र १५ गते काठमाडौको तिनकुनेमा सरकार र संघर्ष पक्षधर बिच भएको द्वन्दले यो प्रश्नको उतर खोज्न झनै आवश्यक पारिदिएको छ।

हामी दुई दसकसम्म पनि शान्तिपूर्वक बसेको इतिहास छैन। कुनै न कुनै कारण झिकेर हामी द्वन्द गर्न रुचाउँछौ। अविरल रुपमा गर्न रुचाउँछौ। कहिले राजतन्त्र समाप्त गर्न संघर्ष गर्छौ। कहिले राजतन्त्र ल्याउन संघर्ष गर्छौ। यसैगरी, कहिले गणतन्त्र ल्याउन संघर्ष गर्छौ। कहिले गणतन्त्र फाल्न संघर्ष गर्छौ? हाम्रो स्वभाव र प्रकृति किन यस्तो भएको होला? हाम्रो स्वभाव यस्तो हुनुको प्रमुख कारण गरिबी हो। हामीलाई हाम्रो गरिबीले शान्तसङ्ग बस्न दिइरहेको छैन। आशान्त परिरहेको छ। हाम्रो गरिबीले हामीलाई जहिले पनि कुनै निहुँ झिकेर संगर्घ गर्न प्रेरित गरिरहेको हुन्छ। 

गरिबीको असर वहुपक्षीय हुन्छ। गरिबीले सर्वप्रथम मानिसमा निरासा उत्पन्न गराउँछ। भविष्य अन्धकार देख्न लगाउँच। अनि मानिस जब निरास हुन्छ उसको मनोविज्ञान बिद्रोही हुन पुग्छ। बिद्रोही मात्र होइन समय र परिस्थिति अनुसार हिंसक पनि हुन पुग्छ।

केही दसक यता भारतमा माओवादी बिद्रोहीहरुको हमला कम भएर गरएको छ। माओवादीहरूले विभिन्न स्थानहरूमा भारतीय सुरक्षकर्मी एवं अन्य व्यक्तिहरूको घेरा हालेर, आक्रमण गरेर, हत्या गरेको समाचार कम सुनिएको छ। भारतमा माओवादी हमला कम हुनुको प्रमुख कारण अहिले भारत आर्थिक प्रगतिको दिशातर्फ उन्मुख हुनु हो। त्यहाँ गरिबी पहिले भन्दा निकै कम हुनु हो। कुनै बेला सोभियत रुसको आर्थिक सहयोग र सुरक्षामा अति निर्भर हुन बाध्य रहेको भारत अहिले विश्वको पाँचौ ठूलो अर्थ व्यवस्था हुन पुगेको छ। एशियाको तेस्रो ठूलो अर्थ व्यवस्था हुन पुगेको छ। भारतको अर्थ व्यवस्था अहिले ४,२७० ट्रिलियन डलरको रहेको छ। भारतको प्रति व्यक्ति आय अहिले २,६९८ रहेको छ। भारतको प्रति व्यक्ति आय नेपालको भन्दा लगभग दोब्बर छ। नेपालको प्रति व्यक्ति आय १,४३६ रहेको छ।

नेपालमा २०४७ सालमा ठूलो राजनीतिक परिवर्तन भयो। प्रजातन्त्रको पुर्नबहाली भयो। तर राजनीतिक दल र नेताहरूको सत्ता स्वार्थ र कुर्सी मोहले गर्दा देशमा राजनीतिक स्थिरता आउन सकेन। मुख्य गरी नेपाली कांग्रेस र नेकपा एमाले बिचको सत्ता संघर्षले गर्दा देशमा गरिबी जनताको अपेक्षा अनुसार कम हुन सकेन। जनतामा चरम निराशा देखियो। गरिबीबाट उत्पन्न भएको जनताको त्यो चरम निराशलाई माओवादी केही नेताहरूले आफ्नो स्वार्थ सिद्धिका लागि उपयोग गर्न सकिने सुनौलो औसरको रुपमा देखे। अनि २०५२ सालमा केही महत्वकांक्षा नेताहरूको नेतृत्वमा माओवादीले अति रक्तपातपूर्ण संघर्ष आरम्भ गर्यो। माओवादी संघर्षको मुख्य कारण गरिबी नै थियो। नेपालका अति गरिबहरूको बसोबास रहेको पश्चिमी भाग रुकुम, रोल्पा जस्ता स्थानहरूबाट माओवादी बिद्रोह आरम्भ हुनुले यस तथ्यको पुष्टि गर्दछ। माओवादीका केही नेताहरूले चरम गरिबाट थिचिएका र निरास भएका युवा यवुतीहरूको गरिबीबाट मुक्ति पाइने मनोविज्ञानको प्रयोग गरेका थिए।   

देशको आर्थिक स्थिति राम्रो छ। सर्व सुलभ रुपमा रोजगारी पाउने स्थिति छ। तलव एवं ज्याला दर उच्च छ। आर्थिक जीवन सरल छ। यदि स्थिति यस्तो छ भने काम गर्दा राम्रो आम्दानी पाउने औसर छोडेर कुनै व्यक्ति पनि सडकम ढुंगा हिर्काउँन जाँदैन। कुनै पर्दशनको हिंसा बन्दैन। कुनै दल वा नेताले आह्वान गरेको आन्दोलनमा भाग लिन बस चढेर वीरगंज, जनकपुर वा अन्य स्थानहरूबाट काठमाडौ पुग्दैन। यसको विपरित जनतासङ्ग रोजगारी छैन। आम्दानी छैन। आर्थिक जीवन कष्टकर छ। र यी कारणहरूले गर्दा जनता चरमा निरासाको स्थितिमा छ भने जतना अवश्य पनि बिद्रोही हुन पुग्छ। जुन सुकै दलले आह्वान गरेको आन्दोलनमा भाग लिन सक्रिय हुन्छ। उसले आफ्नो गरिबीको प्रमुख कारण सरकारलाई देख्छ। सरकारमाथि ढुंगा प्रहार गर्न उध्दत हुन्छ।

कुनै पनि देश, केही अपवाद बाहेक, जातीय दंगा बाहेक, यसरी निरन्तर संघर्षमा लागेको देखिएको छैन। तर हाम्रो देश, नेपाल, जहिले पनि संघर्षको मैदान हुन पुगेको छ। सरकारले पनि, प्रतिपक्षी वा संघर्षरत पक्षको बिरुद्धमा प्रदर्शन गर्ने, जुलुश पर्दशन गर्ने, जस्तो अचम्मको स्थिति केवल हाम्रो देशमा मात्र देख्न पाइन्छ।

जनता अहिले अति निराश छ। धेरै मनिसको विश्वास हुन सक्छ वा होला नेपालीहरूले विदेशबाट पठाएको रेमिट्यान्सले नेपालीमा केही हर्षको स्थिति देखिएको छैन। तर स्थिति त्यस्तो छ। वैदेशिक रोजगारमा, नेपाली युवा युवतीहरू परदेशिनु पर्ने स्थितिले, नेपालमा रहेका परिवारका सदस्यहरूमा ठूलो निराशा उत्पन्न गराएको छ। वेदेशिक रोजगारबाट, रेमिट्यान्सबाट, नेपालमा रहेका त्यस्त परिवारहरू जसका सदस्यहरू विदेशमा छन्, खुसी छैनन। सन्तुष्ट छैनन। उनीहरू चाहन्छन, स्वदेशमा नै रोजगार उपलब्ध होस। हाम्रा परिवारका सदस्यहरू हामीसङ्गै स्वदेशमा नै बस्न पाउने स्थिति होस्।

वैदेशिक रोजगारले, युवा युवतीहरू रोजगारीका लागि विदेश जानु पर्ने स्थितिले, नेपालमा अहिले सामाजिक अपराधमा बढोत्तरी भएको छ। पति वा पत्नी परदेशमा रहेको स्थिति यौन अपराधमा पनि बृद्धि भएको छ। जसका परिवारका सदस्यहरू अहिले रोजगारीको क्रममा विदेशमा छन्, उनीहरू पनि सरकर (हरू) वा दल (हरू) को क्रियाकलापबाट सन्तुष्ट छैनन। आफ्ना सन्तानहरू विदेशिने स्थिति यी दल र नेताहरूले सृजना गरेको विश्वास गरिरहेका छैन। त्यस्ता परिवारका सदस्यहरू पनि, सरकार वा दलहरूबाट रुष्ट भएर सडक प्रदर्शनमा पुगिरहेका छन। सरकारको विरुदध्मा हुने जुन सुकै प्रदर्शनको हिस्सा हुन पुगिरहेका छन्।

नेपालमा संघर्ष निरन्तर रुपमा हुनु, कहिले यो दलले संघर्ष गर्ने त कहिले अर्को दलले संघर्ष गर्ने स्थिति देखिनुको प्रमुख कारण गरिब हो। नेपालमा आर्थिक विकासको गतिमा तिब्रता आउने हो भने कहिले राजतन्त्र ल्याउन त कहिले राजतन्त्र फाल्न संघर्ष हुँदैन। प्रदर्शनमा जन धनको क्षति हुँदैन। हालै काठमाडौको तिन कुनेमा जन धनको क्षति भए जस्तो। माओवादी संघर्ममा १७ हजार व्यक्तिहरुको हत्या भए जस्तो।

नेताहरूले केवल सक्ति र सत्ताको लागि संघर्ष गरेर, त्याग र मेल मिलापको भावना परित्याग गरेर केवल आफ्नो हितको मात्र ख्याल गर्ने हो भने नेपालमा गरिबीमा पटक्कै कमी आउँदैन। गरिबी झन झन बढेर जानेछ। गरिबी जुन स्तरमा बढ्ने छ जनतामा बिद्रोही भाव पनि सोही स्तरमा बढ्ने छ। देश झनै र थप अशान्त हुने छ। देशको अस्तित्व नै संकटमा पर्ने छ। देशको अस्तित्व नै संकटमा परे पछि नेताहरूले कहाँ र कसरी राजनीति गर्ने होलान? नेताहरूले नै जानुन।

तर एउटा कुरा भने पक्का छ। नेपालमा शान्ति र स्थिरता ल्याउन हामीले गरिबी कसरी कम पार्ने तर्फ गम्भीरतापूर्वक सोंच्न आवश्यक छ। 







विश्वराज अधिकारी

akoutilya@gmail.com

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशि: Friday, April 04 , 2025     

Saturday, March 29, 2025

Why Countries Become Poor?- Article-594

 देश गरिब हुने कारण 

कुनै देश धनी किन भएको होला? कुनै देश गरिब किन भएको होला? केही दैशहरू किन धनी छन? केही देशहरू किन गरिब छन? के कारक तत्वहरूले कुनै देशलाई गरिब पार्छन? के कारक तत्वहरूले कुनै देशलाई धनी पार्छन? यी प्रश्नहरू सामान्य देखिन्छन। तर यी प्रश्नहरू अति नै महत्वपूर्ण छन। यी प्रश्नहरूले मानव-व्यवहारसङ्ग सम्बन्ध राख्दछन्।

केही व्यक्तिहरूको विश्वास अनुसार जुन देशमा प्राकृतिक संसाधनहरू प्रशस्त मात्रामा उपलब्ध रहेका हुन्छन त्यस्ता देशहरूले छिटै र सजिलै आर्थिक विकास गर्छन। उपलब्ध प्राकृतिक संसाधनहरूले त्यस्ता देशहरूलाई तिब्र गतिमा आर्थिक विकास गर्न सहयोग गर्छन। यदि यो विश्वास सत्य हो भने अफ्रिका धेरै देश देशहरू प्राकृतिक साधनहरूले भरिपूर्ण छन। ती देशहरूले तिब्र गतिमा आर्थिक विकास गर्नु पर्ने हो। तर ती देशहरूले किन आर्थिक विकास गर्न नसकेको होलान? उल्टो किन गरिब राष्ट्रहरूको श्रेणीमा परेका होलान? घाना, सुडान, द अफ्रिका, बुर्किना फासो, गिनी, लिब्या, माली, तान्जानिया, जिम्बाब्वे, अल्जेरिया, इजिप्ट, मरिसस, मरोक्को, कंगो अफ्रिकाका त्यस्ता देशहरू हुन जहाँ ठूलो मात्रामा सुन उत्पादन हुन्छ। प्राकृतिक सम्पदाले भरिपूर्ण ठूलो मात्रामा सुन उत्पादन गर्ने यी राष्ट्रहरू धनी हुनु पर्ने होइन र? तर किन भएनन त?

भूपरिवेष्ठित राष्ट्रहरूलाई आर्थिक विकास गर्न कठिन हुन्छ। नेपाल भूपरिवेष्ठित राष्ट्र भएको हुनाले नै नेपालको आर्थिक विकासको गति सुस्त हुन पुगेको हो। यस्तो विश्वास गर्नेहरूको संख्या पनि ठूलो छ। यदि समुद्री मार्गको उपलब्धताले आर्थिक विकासको गतिलाई तिब्र पार्नमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने हो भने अफ्रिकी राष्ट्र येमनले तिब्र गतिमा आर्थिक विकास गर्नु पर्ने हो। येमनमा समुन्द्री मार्गको अभाव छैन। प्रशस्त संख्याम समुन्द्री मार्गहरू छन। प्रख्यात बन्दरगाहहरू छन्। तर यमन गरिब छ। उल्टो, अहिले येमनले साउदी अरेबिया र इरानको लागि परोक्ष युद्ध (Proxy War) गरिरहेको छ। आफ्नो देशको लागि होइन, इरान र साउदी अरेबियाको लागि गृह युदध गरिरहेको छ। येमन अशान्त भएको वर्षौ भयो। येमन वर्षोदेखि गृह युद्धको आगोमा जलिरहेको छ।

इटाली, जर्मनी, अष्ट्रिया र फ्रान्सबाट घेरिएको भूपरिवेष्ठित देश स्विट्जरलैण्ड भूपरिवेष्ठित देश भएकै कारण, नेपाल गरिब भएझै, अति गरिब हुनु पर्ने हो। होइन र? तर स्विट्जरलैण्ड विश्वको सर्वाधिक धनी राष्ट्रहरूको समूहमा पाँचौ स्थानमा पर्दछ। स्विट्जरलैण्ड भूपरिवेष्ठित राष्ट्र भएता पनि धनी राष्ट्र हो।

के साँच्चिकै प्राकृतिक स्रोत एवं अन्य संसाधनहरूको कमीले गर्दा कुनै पनि राष्ट्र गरिब हुने रहेछ त?

कुनै पनि राष्ट्रलाई धनी र गरिब पार्नमा त्यस देशको जनताको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ। यो पटक पटक दोहर्याउने पर्ने तथ्य हो। र यो तथ्यलाई धेरै देशहरूको आर्थिक स्थितिले प्रष्ट पार्न सकिन्छ।

अफगानिस्तान स्रोत र साधनहरूले भरिपूर्ण रहेको देश हो। तर अफगानिस्तान विश्वको सर्वाधिक गरिब राष्ट्रहरूको समूहमा १७ औ नम्बरमा पर्दछ।  अफगानिसन्तान एशियाको सर्वाधिक अर्थात एक नम्बरमा पर्ने, गरिब राष्ट्र हो। गरिब राष्ट्रहरूको समूहमा एक नम्बरमा उहिलेदेखि पर्दै आएको छ। विगत पाँच दशकदेखि अफगानिस्तान अशान्त छ। अति रक्तपातपूर्ण निरन्तरको गृह युद्धबाट बाहिर आउन सकिरहेको छैन। अहिले सत्तामा रहेका कट्टर धार्मिक नेताहरू- तालिबान, बाट शासित अफगानिस्तानमा कुन बेला अर्को ठूलो बिद्रोह हुने हो भन्न सकिने स्थिति छैन। आर्थिक विकासको गतिमा अफगानिस्तान, तालिवान (जनता) हरूको कारणले गर्दा अति नै सुस्त छ। अफगानिस्तानमा महिला-शिक्षा निषेधित छ।  

यथार्थमा कुनै पनि देशको आर्थिक विकासको लगि आवश्यक पूर्व सर्त जनताको विकासप्रतिको भोक हो। सम्पर्ण हो। जनताको विकासप्रतिको भोकले गर्दा नै युरोपेली र खास गरी पश्चिमी युरोपेली राष्ट्रहरू धनी भएका हुन्। पश्चिमी युरोपेली राष्ट्रहरू प्राकृतिक स्रोत र साधनहरूको प्रचूरता भएका देशहरू होइनन्। विगतमा, स्पेन, फ्रान्स, बेलायत, निदरलैण्ड्स जस्ता राष्ट्रहरूले अन्य राष्ट्रहरूको स्रोत र साधनहरू प्रयोग गरेर धनी हुन विश्वका अनेक देशहरूमा उपनिवेस खडा गरेका थिए। दक्षिण अमेरिकाका, ब्राजिल बाहेक, लभगभग सम्पूर्ण राष्ट्रहरू स्पेनको अधिनमा थिए। यसैगरी अफ्रिकाका लगभग सम्पूर्ण राष्ट्रहरू बेलायत एवं फ्रान्सको अधिनमा थिए। आफ्नो उपनिवेस खडा गर्न बेलायत दक्षिण एशियामा समेत आएको थियो। बेलायताले भारतमा वर्षौसम्म शसन गरेको थियो।

जनताको विकासप्रतिको भोकले नै कुनै पनि देशलाई धनी तुल्याउने हो। कुनै देशमा, विकासप्रति जनताको भोक छैन, विकासको लागि जनताले सह कार्य गर्न सक्तैन, जनता निरन्तर साना साना कुरामा संघर्ष गर्न उद्दत रहन्छ र मिलन बिन्दु खोज्नुको साटो केवल बिग्रहको बिउँ देख्छ, त्यस्तो देशले आर्थिक विकास गर्न कठिन हुन्छ। उदाहरणको रुपमा हाम्रो देशलाई लिन सकिन्छ, नेपाललाई लिन सकिन्छ। नेपाल चीर कालसम्म शान्त रहेको इतिहास छैन। नेपाली जनता जहिले पनि विभाजित रहेको इतिहास छ। नेपालमा जहिले पनि संघर्ष भएको इतिहास छ। साना साना, झिनामसिना कुराहरूमा अनेक संघर्ष भएको इतिहास छ।  

हामी शान्त रहन सक्तैनौ। जहिले पनि संघर्ष गर्न कुनै कारणको खोजि गर्छौ। अहिले पनि नेपाली मनोविज्ञान दुई भागमा विभाजित छ। एउटा मनोविज्ञानले नेपालको आर्थिक विकास केवल गणतन्त्रिक राजनीतिक व्यवस्थाबाट हुने देखिरहेको छ भने अर्को मनोविज्ञानले नेपालको आर्थिक विकास संवैधानिक राजतन्त्र (राजनीतिक व्यवस्था) बाट हुने देखिरहेको छ। वर्तमानमा देखिएका यी दुई मनोविज्ञानले नेपालको राजनीति कुनै पनि बेला अति अस्थिर पार्न सक्छन। देशलाई गृह युद्धको दिशा तर्फ उन्मुख गराउन सक्छन। सुस्त रुपमा भइरहेको आर्थिक विकासको गतिलाई झन सुस्त पार्न सक्छन।

राजनीतिक व्यवस्था ठूलो कुरा होइन। प्राकृतिक स्रोत पनि ठूलो कुरा होइन। देशको आर्थिक विकासको लगि सर्वाधिक महत्वपूर्ण कुरा जनताको विकासप्रति सम्पर्ण भाव हो। त्याग हो। मेलमिलाप हो। एकता हो। निरन्तरको संघर्षले कुनै पनि देशको आर्थिक विकास हुन सक्तेन। यो कुरा हामीले राम्रो गरी बुझ्न आवश्यक छ। अहिले हामीलाई शान्ति चाहिएको छ। सहकार्य चाहिएको छ। एकता चाहिएको छ। बिग्रह चाहिएको छैन।

कुनै एक वा केही अन्य राष्ट्रहरूले अन्य कुनै एक राष्ट्रलाई गरिब पार्ने होइन। त्यस्तो पहिले थियो। औपनिवेसिक कालमा थियो। अहिलेको यो वर्तमान विश्वमा कुनै पनि राष्ट्रलाई उसको जनताले नै गरिब पार्ने हो। जनताको बिद्रोही स्वभावले गरिब पार्ने हो। शान्तिपूर्वक बस्न नसक्ने र जहिले पनि बिद्रोहमा लीन हुने जनताको स्वभावले गर्दा नै विश्वका धेरै राष्ट्रहरू गरिब हुने पुगेका छन। ती देशका जनताको त्यस किसिमको स्वभावल उल्टो अन्य केही राष्ट्रहरूलाई धनी हुने औसर प्रदान गरेको छ। धनी देशका हतियारहरू गरिब देशहरूमा सजिलै बिक्री हुने बातावरण तयार गरेको छ।  

आफ्नो देशमा जहिले पनि संघर्षको स्थिति सृजना गराउने जनताको त्यस्तो स्भावको फाइद उठउँदै केही देशहरू अहिले धनी हुन सफल भएका छन्।








विश्वराज अधिकारी

akoutilya@gmail.com

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित: Friday, March 28, 2025