Income Generation For Poor People-Article-71

यसरी पुर्याउन सकिन्छ गरिबहरु समक्ष आय

कुनै पनि मुलुकमा, धनी र गरिब, दुई वर्ग हुन्छ नै। राष्ट्रले, आफूले समाजवादी, साम्यवादी, मिस्रित वा पूँजीवादी जुन सुकै किसिमको अर्थ व्यवस्था अँगालेको भनेता पनि राष्ट्र भित्र यी दुई वर्गहरु हुन्छन नै भन्नेमा कुनै संका रहँदैन। साम्यवादी मुलुकले आफ्नो समाजमा, आर्थिक रुपले वर्ग विहीनता रहेको भनेता पनि सत्ताको नजिक रहेकाहरुको  जिवनशैली  कम विलासी हुँदैन। तिनीहरु सत्ता र शक्तीको दुरुपयोग गरेर विलासी जिवन बाँचि रहेका हुन्छन, पूँजीवादी वा मिस्रित अर्थतन्त्र अँगालेका, राष्ट्रका, धनीहरु सरह नै बाँचेका हुन्छन। पूँजीवादी राष्ट्रहरुले भने आफ्नो मुलुकमा धनी र गरिबहरु रहेको प्रष्ट रुपमा स्वीकार गरेका हुन्छन तर साथै गरिब र ज्यादै विपन्न परिवारहरु समक्ष आम्दानी पुर्याउन विभिन्न किसिमका प्रयासहरु पनि गरेका हुन्छन। पूँजीवादका दुरगुणहरुलाई कम पार्न अनेक तरिकाहरु अपनाएका हुन्छन।

पूँजीवादी वा मिस्रित अर्थ तन्त्र अँगालेका मुलुकहरुले धनीहरुले आर्जन गरेका रकमको केही अंश गरिबहरु सम्म पुर्याउन विभिन्न किसिमका प्रयासहरु गरेका हुन्छन जस मध्ये एक हो धनी वा बढी आय आर्जन गर्नेहरु सँग थप वा बढी कर लिनु। यसरी बढी आय आर्जन गर्नेहरुसँग थप कर लिएर सरकारले सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रम अन्तरगत गरिबहरु सम्म आम्दानी पुर्याउने अनेक प्रयासहरु गरेका हुन्छन। तर बढी आय आर्जन गर्नेहरु सँग थप (बढी) कर लिएर सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रम अन्तरगत गरिबहरुमा बाँड्नुलाई परम्परागत पद्धति मान्ने गरिन्छ। कतिपय अर्थशास्त्रीहरुको त के तर्क रहेको पाइन्छ भने बढी आम्दानी गर्नेहरुलाई जति करमा सहुलियत (अन्य सरह वा थोरै कर लिनु) दियो त्यति नै उनीहरुले थप पूँजी निर्माण गर्ने औसर प्राप्त गर्छन र त्यसरी थप निर्माण भएको पूँजी पुन: व्यापारमा लगानी गर्छन, जसले गर्दा मुलुकमा थप रोजगारी सृजना हुन्छ र गरिब परिवारहरुले रोजगारी पाउँछन। मुलुकमा रोजगारीको स्तरमा वृद्धि गर्ने हो भने थप आय आर्जन गर्नेहरुबाट पनि अन्य सरह नै राज्यले कर लिनु पर्दछ। उनीहरुबाट थप कर लिएर थप लगानी हुने वातावरणमा अबरोध पुर्याउनु हुँदैन। यो तर्कमा विश्वास गर्नेहरुको संख्या पनि निकै नै छ।

धनीहरुले आर्जन गरेको ठूलो रकम (आम्दानी) को ठूलो अंश उनीहरुबाट लिएर गरिबहरु सम्म पुर्याउने विभिन्न तरिकाहरु मध्ये एक हो बढी आम्दानी गर्नेहरुले बढी खर्च गर्ने वातावरण सृजना गर्नु। धनी वा बढी आम्दानी गर्नेहरुले आफ्नो आम्दानीको ठूलो हिस्सा विभिन्न कुराहरुमा खर्च गरेमा, उनीहरुले खर्च गरेको रकम, विभिन्न किसिमबाट, आयको रुपमा विभिन्न व्यक्तिहरु समक्ष पुग्न सक्छ।  खास गरी धनी राष्ट्रहरुमा, बढी आय हुनेहरुले बढी भन्दा बढी खर्च गरुन भन्ने अभिप्रायले रेष्टुरेन्ट, बार, होटेल मोटेल, पार्क, पर्यटकीय स्थल, सपिंग सेन्टर, मल आदिको संख्यामा विस्तार गर्ने तर्फ बढी जोड दिइएको हुन्छ। राष्ट्रिय अर्थतन्त्रलाई खर्चमा आधारित (Expenditure based)  पारिएको हुन्छ। व्यक्तिहरुले पनि तत्काल पैसा नभएता पनि क्रेडिट कार्डको प्रयोग गरेर खर्च गर्छन। हुन पनि, राम्रो आय हुनेहरुले बढी खर्च नगर्न हो भने वस्तु र सेवाको थप आपूर्ति हुन पाउँदैन, बढी उत्पादन हुन नसकेर थप रोजगारी सृजना हुन सक्दैन।

बढी आय (खर्चको तुलनामा बढी आम्दानी हुने समेत) भएका व्यक्तिहरुले आर्जन गरेका सम्पूर्ण रकम सँधै भरि केवल थुपार्ने (संचय गर्ने) काम मात्र गर्दैनन्, आर्जित आयको राम्रो अंश विभिन्न किसिमबाट अनेक कुराहरुमा खर्च पनि गर्छन। र त्यस्तो गर्न आवश्यक हुन्छ पनि, मुलुकमा रोजगारीको स्तरमा वृद्धि गर्न, राष्ट्रिय गरिबी निवारण गर्न।

बढी आय आर्जन गर्ने परिवारहरुले प्राय: हरेक दिन रेष्टुरेन्टमा खाना खाने, हरेक सप्ताह अन्तमा रात बिताउने गरि कुनै पर्यटकीय स्थलमा बस्न र मनोरंजन गर्न जाने, विभिन्न विलासी वा अर्ध विलासी वस्तुहरु खरिद गर्ने हो भने उनीहरुको त्यस किसिमको क्रियाकलापहरुले गर्दा व्यवसायीहरुको व्यापारमा विस्तार हुन्छ, थप रोजगारी सृजना हुन्छ र गरिबी निवारणमा बल पुग्छ। गरिबी निवारणका लागि धनीहरुको आयको राम्रो अंश गरिबहरुसम्म पुर्याउने यो एक ज्यादै नै प्रभावकारी माध्यम हो।

नेपालको सन्दर्भमा कुरा गर्दा, काठमाडौ बाहेक देशका अन्य शहरहरुमा बाह्य क्रियाकलाप (रेष्टुरेन्टमा खाना खाने, पर्यटकीय स्थलहरुमा घुम्न जाने, मोटेल वा होटलहरुमा रात बिताउने, पसल वा मलहरुमा पुगेर विभिन्न किसिमका विलासी एवं अर्ध विलासी वस्तुहरु खरिद गर्ने आदि आदि) हरुमा खर्च गर्ने परिपाटि कम मात्र होइन, त्यस किसिमबाट खर्च गर्न सकिने स्थानहरुको समेत निकै अभाव रहेको पाइन्छ। धनीहरुको पैसा गरिबहरु सम्म पुर्याउन सहयोग पुर्याउने यस किसिमका माध्यमहरुको विकासमा सरकारले खासै ध्यान दिएको पाइँदैन। पंचायतकाल देखि नै यस किसिमका क्रियाकलापहरुको विकासमा सरकारले ध्यान दिएको पाँइदैन र त्यस्तो सोंच अहिले पनि कायम नै छ।

नेपालमा आन्तरिक पर्यटनको विकासमा पनि धेरै पछि देखि मात्र ध्यान दिन थालिएको हो। जबकी आन्तरिक पर्यटनबाट पनि थप रोजगारीका औसरहरु सृजना गर्न सकिन्छ। र यो माध्यमबाट पनि धनीहरुको पैसा गरिबहरुसम्म पुर्याउन सकिन्छ। नेपालमा, आन्तरिक पर्यटनको विकासमा अहिले पनि न त स्थानीय व्यक्तिहरुले, न त सरकारले नै ध्यान दिएको पाइन्छ। त्यसै कारण पनि विभिन्न स्थान (गाउँ, शहर) हरुमा आन्तरीक पर्यटनका पूर्वाधारहरुको सन्तोषजनक किसिमले विकास हुन सकेको छैन। जवकी आन्तरीक पर्यटनका लागि प्रत्येक गाउँ वा शहरमा कुनै न कुनै किसिमको मौलिकता वा विशेषता रहेको हुन्छ नै र यदि छैन भने पनि त्यस किसमका कुराहरुको विकास गर्न सकिन्छ।

आफ्नो गाउँ वा शहरलाई सम्पन्न पार्न, त्यहाँ थप रोजगारीका औसरहरु सृजना गर्न, विपन्न वर्गको हातमा पनि आय हुने वातावरणको विकास गर्न केन्द्रको मात्र मुख ताक्ने परिपाटिको अब अन्त्य हुनु पर्दछ र आफ्नो स्थानको विकास गर्न, त्यहाँको गरिबी न्यूनीकरण गर्न स्थानीय व्यक्तिहरु नै लाग्नु पर्दछ। प्रत्येक गाउँ वा शहरका बासिन्दाहरुले, आफ्नो स्थानमा कस्ता कस्ता किसिमका सेवा र सुविधाहरुको विस्तार गर्ने जसले गर्दा ती सेवा र सुविधाहरुमा राम्रो आय हुनेहरुले बढी भन्दा बढी खर्च गरुन भन्ने तर्फ जोड दिनु पर्ने देखिन्छ। विकासशील राष्ट्रका सरकारहरु सत्ताको खेलमा मात्र लिन रहने, नेताहरु व्यक्तिगत स्वार्थभन्दा माथि उठ्न नसक्ने हुनाले आफ्नो स्थानको विकास गर्न अब स्थानीय व्यक्तिहरु नै नलागि हुँदैन। नेपालमा त झन, आफ्नो स्थानको विकासमा, स्थानीय व्यक्तिहरुले नैसोंच्न आवश्यक छ, वर्तमान परिप्रेक्ष्यमा।   

विश्वराज अधिकारी

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित Friday, December 28, 2012

Marriage Is Not A Substance-Nepali Short Story-30

विवाह एक वस्तु होइन

मैले प्रष्ट गरि भनेको थिएँ, पहिलो भेटमा नै। कुनै कुरा लुकाएको थिन।  खुलस्त पारेको थिएँ- शर्मिला, म एक विवाहित पुरुष हुँ। मेरा सन्तानहरु पनि छन, तर तिनीहरु मसँग बस्दैन, हामी एउटै शहरमा बसेता पनि। मैलै उनीहरुलाई आफूसँगै बस्न कुनै दबाद दिन पनि। छोरी र छोरा छुट्टा छुट्टै अपार्टमेन्टमा बस्छन, अनि म छुट्टै अर्को अपार्टमेन्टमा।  मेरो र मेरो वाइफ कल्पना बीच असमझदारीले गर्दा हामी डिभोर्स गर्ने निर्णयमा पुगेका हौ र डिभोर्स भयो पनि। हामी सबै विदेशमा नै बस्छौ, मेरो इक्स वाइफ पनि। बीस वर्ष जति भयो विदेश बसेको।”

मैले यो पनि भनेको थिएँ- सर्मिला, तपाँई म भन्दा बीस वर्ष कान्छी हुनु हुन्छ। म आफू पचास वर्षको भएकोले, मैले मेरै उमेरको हारा हारीको महिला खोजेको थिएँ, तर के गर्न, सारा काठमाडौ खोज्दा पनि पाउन सकिन। तपाँईसँग बिहे गर्ने प्रस्ताब पनि मेरो दिदी मार्फत तपाईबाट नै आएको हो, यसमा मेरो कुनै पनि किसिमको प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष दबाब छैन।

मेरो कुरा सुनेर शर्मिलाले भनेकी थिन “मलाई तपाँईको विगतदेखि कुनै गुनासो छैन, भविष्यमा त्यस बारे मैले कुनै कुरा उठाउने छैन पनि। म विवाहलाई एक पवित्र सामाजिक र अझै बढी धार्मिक कारणबाट भएको एकीकरण मान्दछु। भन्छन, को कसको पति र को कसको पत्नी हुने भन्ने कुरा माथि, भगवानले नै निश्चित गरि दिएका हुन्छन। हामी आ-आफ्नो भाग्यको कारणले गर्दा पति पत्नीको रुपमा बाँधिएका हुन्छौ। कसैको भनाइमा त, इमान्दार पति-पत्नीको सम्बन्ध सात जन्म सम्म हुन्छ। तपाँईको पहिलो श्रीमती जस्तो म हुन्न। मेरा व्यवहारहरुले तपाँईलाई कुनै गुनासो गर्ने मौका दिने छैनन्। विवाह एक आत्मिय सम्बन्ध हो र हुनु पनि पर्दछ, जुन मेरो पनि मान्यता हो। धर्म र समाजलाई साक्षी राखेर, एक अर्काको भावनाको कदर गर्दै, सँगै जिवन बिताउँनै छौ भनी गरिएको एक मजबूत दुई पक्षिय सम्झौता पनि हो, यो।

उमेरको पहाड भरखरै चढ्दै गरेको भएता पनि शर्मिलाले सँगालेको त्यस्तो बौद्धिकतापूर्ण ज्ञानले निकै प्रभावित पारेको थियो, मलाई। तर पनि मैले भनेको थिएँ- हेर्नुस शर्मिला, म विवाहलाई सँगै बस्न गरिएको एक सहमति भन्दा बढी केही पनि मान्दिन। विवाह बन्धनमा बाँधिएका दुई पक्षहरु बीचमा राम्रो समझदी कायम हुन सक्यो, एकले अर्काको भावनाको कदर गर्यो, दुख दिने र ठग्ने, ढाँट्ने काम कुनै पक्षबाट भएन भने त्यो विवाहले दीर्घ जिवन पाउँछ, तर त्यस्तो हुन सकेन र दुई पक्षहरु छुट्टिए भने त्यसमा अचम्म मान्नु पर्दैन। कुनै एक पक्ष अर्को पक्षसँग शोषित र पीडित भएर बस्नु हुँदैन, यो मेरो मान्यता हो। जसरी मैले खरिद गरेको घरले मलाई सुविधा र सुरक्षा दिनुको साटो असुबिधा र असुरक्षा दिन्छ भने मैले त्यो घर फेर्नु पर्छ त्यसै गरी विवाह बन्धनमा बाँधिएकाहरुले पनि एकले अर्कोलाई छाड्न पाउनु पर्दछ, एक अर्कोबाट असुरक्षित र अपहेलित भएको अनुभूति भयो भने। त्यसकारण, विवाहलाई म एक वस्तु भन्दा बढी केही पनि मान्दिन। विवाहप्रति मेरो पूर्ण रुपमा वस्तुवादी दृष्टिकोण छ। जिवनका विभिन्न आवश्यकता पूरा गरि दिने अनेक वस्तुहरु झै विवाह  पनि एक वस्तु हो। र यो वस्तुले आफूलाई सुख र सन्तुष्टि दिनुको साटो दुख दिन थाल्यो भने या त यो वस्तु साट्नु पर्छ वा  त्यो वस्तु उपयोग गर्न बन्द गर्नु पर्दछ। विवाहलाई जुन सुकै अवस्थामा पनि कायम राख्नु पर्दछ भन्ने मान्यता पूर्णतया पुरातन हो, रुढिवादी हो। यी कुराहरु शर्मिलालाई सुनाउँदा मलाई अलिकति असजिलो महशूस भने भएको थियो। मलाई अहिले पनि राम्रो गरी याद छ, त्यो समय। तर पनि मैले प्रष्ट गरि भनेको थिएँ। मेरो इमान्दार स्वभावले त्यस्ता कुराहरु भन्न प्ररेति गरेको थियो, मेरो अन्तर आत्मालाई।

विवाहप्रति त्यस्तो दृष्टिकोण राख्ने शर्मिलाले मलाई डिभोर्स पेपरमा साइन गर्न आग्रह गरेकी छिन, आज, यो समय बिन्दुमा। त्यो पनि विवाह भएको एक वर्ष पनि नबित्दै। सम्बन्ध विच्छेदको कारणमा उनले लेखेकी छन् “तपाँईसँगको बसाईमा मैले आफूलाई सुखी रहेको पाउन सकिन।” उनको यो कदमले मलाई दुख भने पट्कै लागेको छैन। मेरो लागि त्यो अनपेक्षित थिएन पनि। बरु म अति अचम्ममा भने अवश्य परेको छु।

विश्वराज अधिकारी

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित Friday, December 21, 2012

Role of Communication in Poverty Alleviation-Article-70

गरिबी न्यूनीकरणमा संचार क्षेत्रको भूमिका

भूमि र रोजगारी विहीनता दुबै गरिबीका प्रमुख कारणहरु हुन। यदि व्यक्ति सँग उत्पादन गर्नका लागि भूमि छैन भने उसले आफ्नो जिवन निर्वाहका लागि केही पनि उत्पादन गर्न सक्तैन। यस्तो अवस्थामा भूमिहीन व्यक्तिले (अन्य स्थानमा गएर) दैनिक रोजगारीद्वारा जिवन निर्वाहका लागि आय आर्जन गर्नु पर्दछ। तर श्रम बजारमा रोजगारी पनि उपलब्ध छैन भने जिवन निर्वाहका लागि आय आर्जन गर्ने प्रक्रिया उक्त व्यक्तिका लागि झनै कष्टकर भएर जान्छ। यस्तो अवस्थामा, प्रमुख रुपमा, व्यक्तिसँग केवल दुई वटा – १. भिख मागेर खाने वा २. सँधै भरि, ऋण लिँदै आम्दानी भए पछि चुक्ता गर्दे, जिवन धान्ने विकल्पहरु मात्र बाँकी हुन्छन।  यस बाहेक एक अर्को विकल्प पनि हुन्छ जस अन्तरगत व्यक्तिले नियमित एवं आंशिक रोजगारी पाएको त हुन्छ तर ती रोजगारीबाट प्राप्त आयले पनि केवल जिवन धान्न गर्नु पर्ने खर्चलाई मात्र समेट्न सक्छन्। यी कारणहरुले गर्दा व्यक्ति गरिबीको दुष्चक्रबाट बाहिर आउन सक्तैन। शिक्षा, सूचना र अवसरको खोजीमा लगानी गरेर गरिबी बाट मुक्ति पाउन सक्तैन। र यस्तो अवस्था खास गरी विकासशील राष्ट्रहरुमा हुने गर्दछ। धनी राष्ट्रहरुमा, सामान्यतया, प्रत्येक व्यक्ति वा परिवारसँग जमिन नभएता पनि रोजगारी हुने भएकोले व्यक्ति वा परिवारले दुइ छाक सजिलैसँग खान पाउने स्थिति भने अवश्य हुन्छ। यो कारणले गर्दा पनि धनी राष्ट्रहरुमा निरपेक्ष गरिबीको रेखा मुनि बाँच्नेहरुको संख्या ज्यादै कम हुने गर्दछ। नेपाल, भारत, पाकिस्तान जस्ता विकासशील राष्ट्रहरुमा भने निरपेक्ष गरिबीको रेखा मुनी बाँच्नेहरु संख्या ज्यादै बढी हुने गर्दछ।

विकासशील राष्ट्रहरुमा, अधिक जनसंख्याको कारणले गर्दा, एकातिर जमिनको उपलब्धता ज्यादै सीमित हुन पुगेको हुन्छ भने अर्कोतिर खेतियोग्य जमिनको मूल्य ज्यादै चर्को हुन्छ। यो कारणले गर्दा गरिब परिबारहरुको जमिन माथि पहुँच कठिन मात्र होइन केही अवस्थाहरुमा त असम्भव नै भइ दिन्छ। त्यस कारणले गर्दा विकासशील राष्ट्रका निर्धन परिवारहरुले जिवन निर्वाहका लागि रोजगारीको साहारा लिनै पर्दछ र त्यसका लागि अन्य व्यक्ति वा संस्थाको भर पर्नुको विकल्प हुन सक्तैन। अर्कोतिर गरिब राष्ट्रहरुमा उत्पादनको स्थिति (उत्पादन र उत्पादकत्व दुबै किसिमले) ज्यादै कमजोर हुन्छ, खास गरि नेपाल जस्तो गरिब मुलुकमा त उत्पादनको स्थिति दयनीय नै छ। उत्पादनको स्थिति दयनीय हुनुका अनेक कारणहरु हरु हुन्छन तर ती कारणहरु मध्ये ज्यादै असरदार कारण चाँहि रोजगारदाता र श्रमिक बीचको सम्बन्ध निरन्तर रुपमा अति नै कटुतापूर्ण हुनु हो। रोजगारदाता र श्रमिकहरु बीचको कटुतापूर्ण सम्बन्धले गर्दा उत्पादन नराम्रो गरी प्रभावित (ज्यादै कम उत्पादन) हुन पुग्दछ र परिणाम स्वरुप रोजगारीमा संकुचन आइ श्रम बजारमा उपलबध श्रमिकहरुलाई पुग्ने गरी रोजगारी सृजना हुन पाउँदैन वा रोजगारीको स्तर घट्दै जान्छ। अर्को शब्दमा, बेरोजगारी बढ्दै जान्छ।

रोजगारदाता र श्रमिकहरुबीचको सम्बन्धलाई कसले कटुतापूर्ण बनाउँछ त? यो प्रश्न ज्यादै गंभिर छ। प्रश्न गंभिर भएता पनि यसको उत्तर भने खोज्नै पर्ने हुन्छ। विकासशील राष्ट्रहरुमा रोजगारदाता र श्रमिकहरु बीचको सम्बन्धलाई कटुतापूर्ण बनाउने कार्य बढि मात्रामा श्रम संगठनहरुले गर्दछन्। विकासशील राष्ट्रहरुमा श्रम संगठनहरु श्रमिकहरुको हित हुने कार्यमा संलग्न हुनुको साटो श्रमिकहरुको अहित हुने कार्यमा संलग्न हुन पुग्दछन, आफ्नो राजनैतिक क्रियाकलापहरुले गर्दा। श्रम संगठनहरु श्रमिकहरुको हित नगर्ने स्थितिमा किन र कसरी पुग्दछन त? यस प्रश्नको उत्तर ज्यादै सरल छ। श्रम संगठनहरु श्रमिकहरुको हितको रक्षा गर्नका लागि नभइ राजनैतिक संगठनहरुको भलोका लागि वा आफू नजिकको दललाई चुनावमा बढी भोट दिलाउनका लागि स्थापित एवं क्रियाशील भएका हुन्छन। श्रम संगठनहरुको कार्य आफू नजिकको दललाई मजबूत तुल्याएर त्यसलाई सरकारमा पुर्याउनुमा मात्र सीमित हुन पुग्दछ, मजदूर र रोजगारदातबीच समन्यलाई मजदूरहरुको हितको रक्षा गर्नुको साटो।

अर्कोतिर, विकासशील राष्ट्रहरुमा गरिबहरुको संख्या अत्यधिक भएको हुनाले बामपन्थी दलहरु अन्य राजनैतिक दलहरु भन्दा बलियो स्थितिमा हुन्छन किनभने गरिबहरुलाई उनीहरुको हितको रक्षा गर्ने केवल बामपन्थी राजनैतिक दलहरु नै हुन भन्ने किसिमबाट दिमाग रित्तो (Brain wash)   पारिएको हुन्छ।  यसरी, गरिबहरुले बामपन्थी दलहरुलाई बढी समर्थन गर्छन। राजनैतिक दलहरु, र खास गरि बामपन्थी दलहरुले आफ्नो त्यस किसिमबाट तयार भएको मजबूत स्थितिको फाइदा उठाउँदै आफ्नो नजिकको श्रम संगठनहरु उत्पादन संस्थाहरुमा क्रियाशील पारेका हुन्छन। श्रम संगठनहरुले, आफ्नो निहित स्वार्थकालागि, मजदूरहरुको मन जित्न, चाँहिदा नचाहिँदा मागहरु राखेर रोजगारदाताहरुको विरुद्धमा बन्द, हडताल, प्रदर्शन आदि गर्न मजदूरहरुलाई प्रेरित गर्छन। यसरी रोजगारदाताहरुको बिरुद्धमा हुने निरन्तरको बिरोधले गर्दा उनीहरु पनि कारखाना सुचारू राख्न (घाटा एवं संचालन जटिलताले गर्दा) अनिच्छुक हुन पुग्छन र पछि कारखाना नै बन्द हुने स्थिति आएर श्रमिकहरु बेरोजगार हुन पुग्छन। राजनैतिक दलहरुको यस किसिमको क्रियाकलापले गर्दा रोजगारदाता र श्रमिकहरु बीच राम्रो सम्बन्ध कायम हुन पाउँदैन र परिणामस्वरुप उत्पादनमा ह्रास आइ रोजगारीको स्तरमा वृद्धि हुन सक्तैन र निरपेक्ष गरिबीको रेखा मुनी बस्नेहरु निरन्तर त्यसै अवस्थामा बस्न बाध्य हुन पुग्छन।

विकासशील राष्ट्रहरु, र खास गरी नेपाल जस्तो अति नै गरिब मुलुकमा रोजगारीको स्तरमा वृद्धि गर्ने हो भने उत्पादनमा वृद्धि गर्न अति आवश्यक छ। उत्पादनमा वृद्धि गर्नका लागि रोजगारदाता र मजदूरहरु बीचको सम्बन्ध सुमधुर हुन आवश्य छ। यी दुई पक्षहरु बीचको सम्बन्ध सुमधुर भएमा मात्र उत्पादनमा वृद्धि गरेर, रोजगारी सृजना गर्दै गरिबी कम पार्न सकिन्छ। सरकार एक्लोले, सरकारी क्षेत्रहरुमा मात्र रोजगारी सृजना गरेर राष्ट्रिय गरिबी कम पार्न सक्तैन। राष्ट्रिय गरिबी कम पार्नमा निजी क्षेत्रको भूमिका अति नै महत्वपूर्ण हुन्छ। निजी क्षेत्रले मात्र ठूलो स्तरमा रोजगारी सृजना गर्न सक्छ। त्यसकारण निजी क्षेत्रले प्रभावकारी किसिमले कार्य गर्न रोजगारदाता र श्रमिकहरु बीचको सम्बन्ध, नागिन र सपेरा जस्तो होइन कि नङ र मासु जस्तो हुनु अति आवश्यक छ।

रोजगारदाता र श्रमिकहरु बीचको सम्बन्धलाई सुमधुर पार्न विभिन्न पक्षहरुले महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउन सक्छन। अहिलेको यो अति संचारको युगमा संचार क्षेत्रले भने रोजगारदाता र श्रमिकहरु बीचको सम्बन्धलाई सुमधुर पार्नमा अति नै महत्वपूर्न भूमिका निर्वाह गर्न सक्छ र यो महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेर राष्ट्रिय गरिबी कम पार्नमा उल्लेखनीय योगदान पुर्याउन सक्छ।

जब कुनै एक सम्वाददाता वा स्तम्भकारले कुनै समाचार वा विचार, श्रव्य, दृश्य वा छापा माध्यमबाट जनतामा संपेषण गर्दछ जनताले एक खास किसिमको विचार निर्माण गर्नका लागि उक्त संपेषणबाट सामाग्री ( input) हरु प्राप्त गर्दछ। यसरी प्राप्त भएका सामाग्रीहरुबाट जनताले एक खास किसिमको बिचार निर्माण गर्दछ। प्राप्त सूचना र जानकारीहरुको आधारमा निर्माण गरिएको त्यस किसिमको बिचारले नै पछि व्यक्तिलाई एक खास किसिमको व्यवहार गर्न निर्दैशित गर्दछ। उदाहरणका लागि अहिले संचार माध्यमाहरुले December 21, 2012 मा यो संसार तहस नहस हुन्छ वा प्रलय हुन्छ भन्ने समाचार एवं विचारहरु संप्रेषण गरि रहेक छन। प्राप्त त्यस किसिमका सूचना र जानकारीहरुले जनतालाई एक किसिमको (त्रसित) मनोविज्ञान निर्माण गर्न सहयोग पुर्याइ रहेका छन। संचार माध्यमहरुले खास किसिमको विचार वा मनोविज्ञान निर्माण गर्न व्यक्तिहरुलाई सहयोग पुर्याउने हुनाले संचारलाई विचार निर्माण गर्ने प्रक्रिया- उपकरण ( Opinion  building mechanism)  भन्ने गरिन्छ। र त्यसै कारणले यसलाई राज्यको चौथो अंग पनि भनिएको हो।

आधुनिक युगमा, संचार क्षेत्रको, यस किसिमको महत्वपूर्ण भूमिका रहेकोले, संचार क्षेत्रसँग सम्बद्ध व्यक्तिहरुले नेपाल जस्तो गरिब मुलुकमा निर्धनता कम पार्न, रोजगारदाता र श्रमिकहरु बीचको समबन्धलाई सुमधुर पारेर राष्ट्रिय गरिबी कम पार्नमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउन सक्छन। यो ऐतिहासिक जिम्मेबारी पूरा गर्न कस्ता किसिमका सूचना, जानकारी एवं विचारहरुको संप्रेषण गर्दा रोजगारदाता र श्रमिकहरु बीचको सम्बन्ध सौहार्दपूर्ण हुन बल पुग्दछ भन्ने तर्फ संचार क्षेत्रसँग आवद्ध व्यक्तिहरुले ध्यान दिन नितान्त आवश्यक छ। यसै गरी, संचार क्षेत्रसँग आवद्ध व्यक्तिहरुले रोजगारदाता र श्रमिक ‘एक रथका दुई पांग्राहरु हुन, यी दुई पक्षहरुको बीचमा बिग्रह होइन समन्वय हुन आवश्यक छ’ भन्ने विचार निर्माण गर्न पनि उत्तिकै आवश्य छ, मुलुकमा व्याप्त गरिबी कम पार्नका लागि।

विश्वराज अधिकारी

(Published in prateekdaily on Friday, December 21, 2012)
http://www.prateekdaily.com/2012/12/blog-post_8553.html?utm_source=BP_recent

Unidentified Death-Nepali Short Story-29

गुमनाम मृत्यु

अस्पतालका प्रशासकले विरक्तिएको स्वरमा भने ‘हल्दार सा’ब, यो लाशलाई त जसरी पनि लग्नु पर्यो यो मुर्दाघरबाट। न लग्ने हो भने एक त अर्को लाश राख्न सकिने छैन, दोस्रो धेरै दिन देखि यो लाश यो मुर्दाघरमा रहेकोले दुर्गन्ध फैलिएर छेउ छाउका मानिसलाई काम गर्न गार्हो हुनेछ।’

त्यो लाशको सद्गत गर्ने सन्दर्भमा आफू पनि क्रियाशील रहेको प्रदर्शित गर्दै प्रहरी हल्दारले जवाफ दिए ‘सर, यो लाशको सद्गत हिँजो अस्ति नै भइ सक्थ्यो तर के गर्नु यो लाश पर्यो बेवारिसे। आज एक दिन  कुर्ने कि, भन्दा भन्दै यत्रो दिन भइ सक्यो। लाश कुहिने स्थितिमा पुगि सक्यो, त्यैपनि यो वेवारिसे लाशको न त कोही आफ्न्त नै आयो, न त साथि वा परिचित नै। न त यो लाश बारे केही थाहा पाउने कुनै व्यक्ति नै। भोलि जसरी भए पनि यो लाश उठाउने व्यवस्था मिलाउँ छु, हुँदैन सर?’

केही मयालु प्रवृतिका अस्पताल प्रशासक भोलि पल्ट मुर्दाघरको अगाडि  फेरि देखा परे। हल्दारलाई उत्सुकताका साथ प्रश्न गरे ‘आज यो वेवारिसे लाश उठाउनु हुन्छ, हैन त? आज त सद्गत हुन्छ नै?

हल्दारले जवाफ फर्काए ‘आज त जसरी पनि हुन्छ, सर।’

प्रशासकले फेरि उत्सुकता साथ प्रश्न गरे ‘अनि यो वेवारिसे लाशको नाम, ठेगाना………., अरु कुनै जानकारी पत्ता लाग्यो त?’

‘लागने सर’, हल्दारले छोटो उत्तर दिए।

‘अनि………………….’ प्रशासकले हल्दारति हेर्दै भने।

हल्दारले प्रष्ट पारे ‘सर, हामीले सडकबाट उठार ल्याएको हो, यो लाश। लाश उठाउने बेलामा छेउ छाउका मानिसलाई मृतकको बारेमा सोधेका थियौं तर कसैले पनि केही जानकारी दिन सकेनन।’

प्रशासकले आश्चर्य मान्दै भने ‘त्यसो हो भने यो व्यक्ति बाँच्दा पनि गुमनाम अनि मृत्यु पनि गुमनाम….?’

प्राशासकको यो भनाइ पछि एकै छिन मौनता कायम रह्यो। एकै छिन पछि सम्बन्धित कर्मचारीहरु त्यो लाश ट्याक्टरमा राख्न लम्के।

 विश्वराज अधिकारी

To Be Leader Is Not Required To Develop The Nation-Article-69

मुलुकको विकासका लागि नेता नै हुनुपर्दैन

मुलुकको आर्थिक विकास गर्नका लागि नेता नै बन्नु पर्दछ भन्ने छैन। मुलुकको आर्थिक विकासका लगि न त कुनै उच्च प्रशासकीय पदमा नै बस्नु पर्दछ। न त ज्यादै तिष्क्षण दिमागको भएर सँधै आफ्नो क्लासमा जहिले पनि ‘फस्ट’ भएको हुनु पर्दछ। न त पि यच डी जस्ता डिग्री लिएर अनेक किसिमक अध्ययन अनुसन्धान गरेको हुनु पर्दछ। न त गरिबी निवारण कसरी गर्ने भनी लामा लामा भाषण छाट्दै हिंड्न सक्ने हुनु पर्दछ। नेपालको सन्दर्भमा कुरा गर्ने हो भने त त्यस किसिमका विशेषता बोकेका व्यक्तिहरुले नेपालीहरुको गरिबीलाई केवल उपयोग गरेक छन, आफ्नो स्वार्थ पूर्तिका लागि, आफ्नो व्यक्तिगत विकासका लागि, गरिबी निवारण गर्नुको साटो। नेपालमा राजनैतिक नेताहरुले र खास गरि बामपन्थी नेताहरुले, दयनीय अवस्थामा रहेका परिवारहरुको गरिबीलाई आफ्नो स्वार्थ पूरा गर्नका लागि, धन आर्जन गर्नका लागि र मंत्री एवं प्रधान मंत्री हुन का लागि व्यापक मात्रामा उपयोग मात्र गरेका छन। खास गरि बामपन्थी नेताहरुले त कुनै पनि (दलभित्र वा सरकारी) पद नलिएर, केवल समाज सेवामा आफ्नो सम्पूर्ण जिवन अर्पित गरेको उदाहरण बिरलै देख्न पाइन्छ, महात्वमा गाँधी, गणेशमान सिंह, दयावीरसिंह कंसाकार जस्तो । 

साधरण इच्छा र सामान्य प्रयत्नबाट, कुनै पनि दलको उच्च पदमा नबसी, कुनै ठूलो सरकारी पद (मंत्री, प्रधान मंत्री) नअगोटेर, केवल एक सामान्य नागरिकको हैंसियतमा पनि देश र जनताको आर्थिक विकासमा ज्यादै ठूलो योगदान पुर्याउन सकिन्छ भन्ने तथ्यको उदाहरण भने प्रस्तुत गरेकी छिन नेपाल-छोरी पुष्पा बस्नेतले। अस्ति (Sunday, December 2, 2012) संयुक्त राज्य अमेरिकाको लस एंज्लस शहर स्थित स्रिन अडिटोरियममा पुष्पा बस्नेतालाई समाज सेवाको क्षेत्रमा उत्कृष्ट कार्य गरे बापत ‘सन् २०१२ को सि यन यन हिरो’ घोषणा गर्दा देशको विकास गर्न केवल उदार एवं समर्पण भाव चाहिन्छ भन्ने कुराको थप पुष्टि भएको हुनु पर्दछ। देशको आर्थिक विकास गर्न नेता बनेर राजनैतिक दाउपेंच खेल्नु पर्दैन, केवल जनताको सेवामा समर्पित भए पुग्छ भन्ने तथ्यलाई बल पुगेको हुनु पर्दछ। पुष्पा बस्नेतले जेल भित्र रहेका मातापिताहरुका सन्तानहरुलाई सन् २००५ देखि शिक्षा एवं अन्य सेवाहरु प्रदान गर्दै आएकी छिन। ती बाल बालिकाहरुको मानसिक एवं शैक्षिक विकासमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउँदै आएकी छिन। अहिले सम्ममा उनले १४० भन्दा बढी बालबलिकाहरुलाई त्यस किसिमको सहयोग पुर्याइ सकेकी छिन। शिशु स्यहार केन्द्रको स्थापना गरेर त्यस किसिमका बालबालिकाहरु लाई सेवा पुर्याउँदै आएकी  पुष्पा बस्नेतलाई बालबालिकाले ‘मामु’ भन्छन। हिँजो उनी आफ्नो त्यस किसिमको उत्कृष्ट कार्यको लागि ‘2012 CNN Hero of the Year’ पुरस्कारबाट सम्मानित हुँदाको बखत  भाव विभोर हुँदै भनेकी थिन् ‘मामुले तिमीहरुलाई जेलबाट बाहिर ल्याउने छु, र तिमीहरु मेरो ठाउँमा आउने छौ’। अस्ति उनले पुरस्कार स्वरुप अमेरिकी डलर २ लाख ५० हजार प्राप्त गरेरकी छिन। २९ वर्षिय बस्नेत, लाउने खाने उमेरमा यस किसिमको त्याग र समर्पण भाव अति आवश्यक हुने क्षेत्रमा प्रवेश गर्नु आफैमा पनि अतुलनीय छ, समाज सेवाको उत्कृष्ट उदाहरण बनेको छ। नेपाली समाजले उनको यो सारगर्भित सेवाको उच्च मूल्यांकन गर्ने छ। आउने पीढीलाई समाज सेवा गर्न उत्प्रेरित गर्ने छ।

कुनै पनि व्यक्तिलाई समय र परिस्थितिले अपराध गर्न बाध्य पारेको हुन्छ, केही अपवाद बाहेक। जाना जानी अपराध गर्ने मनस्थितिमा कमै व्यक्ति पुगेका हुन्छन। नेपालको सन्दर्भमा हेर्दा त अज्ञानता, अशिक्षा र गरिबका कारणले गर्दा मान्छेहरु अपराधको जगतमा प्रवेश गर्छन। अझै, केही व्यक्तिहरुलाई त अपराध गर्न लगाएका हुन्छन्, ठूला बडा भनाउँदाहरुले। जे जस्तो कारणले अपराध गरेर जेल पुगेको भएता पनि जेल जिवन भोग्न अपराध गर्ने व्यक्तिहरु बाध्य हुनु पर्ने हो, उनीहरुको नाबालक सन्तान भने होइन। तर नेपालमा पर्याप्त ‘सामाजिक सुरक्षा सेवा’ को अभाव रहेकोले जेल जिवन भोगि रहेका मातापिताका सन्तान (बालबालिक) हरु पनि जेल भित्र बस्न बाध्य हुनु पर्दछ, अन्य वैकल्पिक व्यवस्था नभएको कारणले गर्दा। गरिब आमाबाबुका ती सन्तानहरु जेल भित्र रहँदा उचित शिक्षाबाट बंचित हुन पुग्दछन ,जबकी उनीहरुले कुनै किसिमका अपराध गरेका हुँदैनन्। त्यस किसिमबाट जेल भित्र बस्न बाध्य हुनु पर्ने बाल बालिकाले उचित शिक्षा नपाएमा निश्चय पनि भविष्यमा राम्रो अवसर पाउने छैनन् र उनीहरु पनि गरिबीको दलदल भित्र भास्सिनु पर्ने बाध्यता उत्पन्न हुन सक्छ। त्यति मात्र होइन, उचित सामाजिक वातावरण नपाएमा उनीहरुको मानसिक विकास पनि उचित किसिमले नहुन सक्छ र अपराध जगततर्फ आकृष्ट हुन सक्छन। त्यस किसिमका बालबलिकाहरुलाई समयमै उचित शिक्षा दिएर, उनीहरुलाई गरिबीको दलदलमा फँस्न नदिने प्रयास गरेकी छन् पुष्पाले। यस अर्थमा, सानो आकारमा नै भए पनि मुलुकको गरिबी निवारणमा महत्वपुर्ण योगदान पुर्याएकी छिन उनले। पुष्पाले गरेको यो कार्य सरकारले गर्नु पर्ने हो, त्यस किसिमका बालबालिकारहरु लाई सेवा पुर्याउन। नेपालका नगर पालिकाहरुले कैदीहरुको बालबालिकाहरुलाई शिक्षा, स्वास्थ्यको सुबिधा उपलब्ध गराउनु पर्ने हो, शिशु स्यहार केन्द्रहरुको स्थापना गरेर।

संयोग नै मान्नु पर्दछ कि जति खेर शक्तिका भोका नेताहरु सिनो (सत्ता) का लागि काठमाडौमा लुछाचुडीं गर्दै थिए, एउटा सहमतिको स्थिर सरकार गठनका लागि असफल भइ रहेका थिए, देशलाई झनै अनिश्चितता र गरिबको खाडलमा धकेल्न उध्त थिए, ठीक त्येही बेला एक सामान्य नेपाली नागरिकको हैसियत बोकेकी पुष्पा बस्नेतले भने मानवताको रक्षाका लागि, गरिबहरुलाई सहयोग गरे बापत, अन्तरार्ष्ट्रिय स्तरमा प्रशंसा र पुरस्कार प्राप्त गरि रहेकी थिन। मानव सेवाको क्षेत्रमा नेपालको शीर उच्च पारि रहेकी थिन, विश्व रंगमंचमा। विकासशील मुलुकहरुमा केवल सत्ताका लागि दाउपेंचको खेति हुँदैन, मानवताको रक्षा लागि उत्कृष्ट प्रयास  पनि हुन्छ भन्ने उदाहरण आफ्नो कर्मद्वारा प्रस्तुत गरि रहेकी थिन। नेपाललाई आफ्नो उत्कृष्ट कर्मद्वारा परिचित गराइ रहेकी थिन। कठै! नेताहरुमा पनि यो भावना उम्रे कति अशल हुने थियो! नेताहरुले पनि उत्कृष्ठ समाज सेवा गरे बापत राष्ट्रिय/ अन्तरार्ष्ट्रिय सम्मान पाए कति राम्रो हुने थियो! तर अफसोच! नेताहरुले मुलुकको ढुकुटीको पैसा खाएर पनि, राज्यले दिएको शक्ति र सुबिधाहरुको उपभोग गरेर पनि, नेपालीहरुको सेवा उदाहरणीय किसिमले गर्न सकेका छैनन्।

नेपाली समाजले पुष्पा बस्नेत जस्ता समाजसेवीहरुको मनोवल उच्च पार्न समाज सेवामा लाग्नेहरुलाई सहयोग एवं उत्प्रेरित गर्न आवश्यक छ, नेताहरुको झूठो सपनाको पछाडि दौडिनुको साटो, उनीहरुले देखाएको बिखन्डनकारी बाटोमा लाग्नुको साटो। 

सि यन यनले आफ्नो समाचारमा उल्लेख गरे अनुसार संसार भरिबाट प्राप्त अन लाईन भोटिंगको आधारमा दस जना मध्ये एक छानिएकी थिन, पुष्पा। अन्य नौ जना सि यन यन हिरोहरु थिए; वान्डा बट्टस- संयुक्त राज्य अमेरिका (करिब १,२०० बालबालिकाहरुलाई पौडिन् सिकाएको), मैरी कोरटानी- संयुक्त राज्य अमेरिका (पोस्ट–ट्रोमेटिक स्ट्रेस डिजअडर भएका ८० भन्दा बढी वार भेट्रानहरुलाई उनीहरुको कुकुरलाई तालिम दिन सिकाएको), काटालिना इस्कोबार-कोलम्बिया (२,००० भन्दा बढी नया उमेरका आमाहरुलाई काउन्सिलिंग, शिक्षा र कार्य तालिम दिएको), राजिया जान- अफगानिस्थान (देशको ग्रामिण भेगमा रहेका बालिकाहरुलाई  निशुल्क शिक्षा प्रदान गर्ने अभियानमा संलग्न रहेको), तुलानी मेडेन्डो- दक्षिण अफ्रिका (क्लिपटाउनका ४०० गरिब बालबालिकाहरुलाई  स्कूल यूनिफर्म, ट्युटरिंग, भोजन एवं अन्य सेवा उपलब्ध गराएको), लियो मकार्थी- संयुक्त राज्य अमेरिका (उमेर नपुगेकाहरुले ड्रिंक गर्नु हुँदैन भन्ने अभियान संचालन गरेको), कोनी सिस्कोस्की- सुंयुक्त राज्य अमेरिका (बिरामी, असक्त वा पाको उमेरका व्यक्तिहरुलाई सेवा प्रदान गर्ने युवाहरुलाई सहयोग गरेको), स्कट स्ट्रोड- संयुक्त राज्य अमेरिका (६,००० भन्दा बढी व्यक्तिहरुलाई निशुल्क खेलकुद सिकाएर सहयोग गरेको), माल्या भिलार्ड-एपोलोन –हैटी (४,००० भन्दा बढी बलत्कार पीडितहरुलाई सुरक्षा, मनौवैज्ञानिक तथा कानूनी सेवा प्रदान गरेको)।

विश्वराज अधिकारी

Friday, December 07, 2012 मा प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित