Income Generation For Poor People-Article-71

यसरी पुर्याउन सकिन्छ गरिबहरु समक्ष आय

कुनै पनि मुलुकमा, धनी र गरिब, दुई वर्ग हुन्छ नै। राष्ट्रले, आफूले समाजवादी, साम्यवादी, मिस्रित वा पूँजीवादी जुन सुकै किसिमको अर्थ व्यवस्था अँगालेको भनेता पनि राष्ट्र भित्र यी दुई वर्गहरु हुन्छन नै भन्नेमा कुनै संका रहँदैन। साम्यवादी मुलुकले आफ्नो समाजमा, आर्थिक रुपले वर्ग विहीनता रहेको भनेता पनि सत्ताको नजिक रहेकाहरुको  जिवनशैली  कम विलासी हुँदैन। तिनीहरु सत्ता र शक्तीको दुरुपयोग गरेर विलासी जिवन बाँचि रहेका हुन्छन, पूँजीवादी वा मिस्रित अर्थतन्त्र अँगालेका, राष्ट्रका, धनीहरु सरह नै बाँचेका हुन्छन। पूँजीवादी राष्ट्रहरुले भने आफ्नो मुलुकमा धनी र गरिबहरु रहेको प्रष्ट रुपमा स्वीकार गरेका हुन्छन तर साथै गरिब र ज्यादै विपन्न परिवारहरु समक्ष आम्दानी पुर्याउन विभिन्न किसिमका प्रयासहरु पनि गरेका हुन्छन। पूँजीवादका दुरगुणहरुलाई कम पार्न अनेक तरिकाहरु अपनाएका हुन्छन।

पूँजीवादी वा मिस्रित अर्थ तन्त्र अँगालेका मुलुकहरुले धनीहरुले आर्जन गरेका रकमको केही अंश गरिबहरु सम्म पुर्याउन विभिन्न किसिमका प्रयासहरु गरेका हुन्छन जस मध्ये एक हो धनी वा बढी आय आर्जन गर्नेहरु सँग थप वा बढी कर लिनु। यसरी बढी आय आर्जन गर्नेहरुसँग थप कर लिएर सरकारले सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रम अन्तरगत गरिबहरु सम्म आम्दानी पुर्याउने अनेक प्रयासहरु गरेका हुन्छन। तर बढी आय आर्जन गर्नेहरु सँग थप (बढी) कर लिएर सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रम अन्तरगत गरिबहरुमा बाँड्नुलाई परम्परागत पद्धति मान्ने गरिन्छ। कतिपय अर्थशास्त्रीहरुको त के तर्क रहेको पाइन्छ भने बढी आम्दानी गर्नेहरुलाई जति करमा सहुलियत (अन्य सरह वा थोरै कर लिनु) दियो त्यति नै उनीहरुले थप पूँजी निर्माण गर्ने औसर प्राप्त गर्छन र त्यसरी थप निर्माण भएको पूँजी पुन: व्यापारमा लगानी गर्छन, जसले गर्दा मुलुकमा थप रोजगारी सृजना हुन्छ र गरिब परिवारहरुले रोजगारी पाउँछन। मुलुकमा रोजगारीको स्तरमा वृद्धि गर्ने हो भने थप आय आर्जन गर्नेहरुबाट पनि अन्य सरह नै राज्यले कर लिनु पर्दछ। उनीहरुबाट थप कर लिएर थप लगानी हुने वातावरणमा अबरोध पुर्याउनु हुँदैन। यो तर्कमा विश्वास गर्नेहरुको संख्या पनि निकै नै छ।

धनीहरुले आर्जन गरेको ठूलो रकम (आम्दानी) को ठूलो अंश उनीहरुबाट लिएर गरिबहरु सम्म पुर्याउने विभिन्न तरिकाहरु मध्ये एक हो बढी आम्दानी गर्नेहरुले बढी खर्च गर्ने वातावरण सृजना गर्नु। धनी वा बढी आम्दानी गर्नेहरुले आफ्नो आम्दानीको ठूलो हिस्सा विभिन्न कुराहरुमा खर्च गरेमा, उनीहरुले खर्च गरेको रकम, विभिन्न किसिमबाट, आयको रुपमा विभिन्न व्यक्तिहरु समक्ष पुग्न सक्छ।  खास गरी धनी राष्ट्रहरुमा, बढी आय हुनेहरुले बढी भन्दा बढी खर्च गरुन भन्ने अभिप्रायले रेष्टुरेन्ट, बार, होटेल मोटेल, पार्क, पर्यटकीय स्थल, सपिंग सेन्टर, मल आदिको संख्यामा विस्तार गर्ने तर्फ बढी जोड दिइएको हुन्छ। राष्ट्रिय अर्थतन्त्रलाई खर्चमा आधारित (Expenditure based)  पारिएको हुन्छ। व्यक्तिहरुले पनि तत्काल पैसा नभएता पनि क्रेडिट कार्डको प्रयोग गरेर खर्च गर्छन। हुन पनि, राम्रो आय हुनेहरुले बढी खर्च नगर्न हो भने वस्तु र सेवाको थप आपूर्ति हुन पाउँदैन, बढी उत्पादन हुन नसकेर थप रोजगारी सृजना हुन सक्दैन।

बढी आय (खर्चको तुलनामा बढी आम्दानी हुने समेत) भएका व्यक्तिहरुले आर्जन गरेका सम्पूर्ण रकम सँधै भरि केवल थुपार्ने (संचय गर्ने) काम मात्र गर्दैनन्, आर्जित आयको राम्रो अंश विभिन्न किसिमबाट अनेक कुराहरुमा खर्च पनि गर्छन। र त्यस्तो गर्न आवश्यक हुन्छ पनि, मुलुकमा रोजगारीको स्तरमा वृद्धि गर्न, राष्ट्रिय गरिबी निवारण गर्न।

बढी आय आर्जन गर्ने परिवारहरुले प्राय: हरेक दिन रेष्टुरेन्टमा खाना खाने, हरेक सप्ताह अन्तमा रात बिताउने गरि कुनै पर्यटकीय स्थलमा बस्न र मनोरंजन गर्न जाने, विभिन्न विलासी वा अर्ध विलासी वस्तुहरु खरिद गर्ने हो भने उनीहरुको त्यस किसिमको क्रियाकलापहरुले गर्दा व्यवसायीहरुको व्यापारमा विस्तार हुन्छ, थप रोजगारी सृजना हुन्छ र गरिबी निवारणमा बल पुग्छ। गरिबी निवारणका लागि धनीहरुको आयको राम्रो अंश गरिबहरुसम्म पुर्याउने यो एक ज्यादै नै प्रभावकारी माध्यम हो।

नेपालको सन्दर्भमा कुरा गर्दा, काठमाडौ बाहेक देशका अन्य शहरहरुमा बाह्य क्रियाकलाप (रेष्टुरेन्टमा खाना खाने, पर्यटकीय स्थलहरुमा घुम्न जाने, मोटेल वा होटलहरुमा रात बिताउने, पसल वा मलहरुमा पुगेर विभिन्न किसिमका विलासी एवं अर्ध विलासी वस्तुहरु खरिद गर्ने आदि आदि) हरुमा खर्च गर्ने परिपाटि कम मात्र होइन, त्यस किसिमबाट खर्च गर्न सकिने स्थानहरुको समेत निकै अभाव रहेको पाइन्छ। धनीहरुको पैसा गरिबहरु सम्म पुर्याउन सहयोग पुर्याउने यस किसिमका माध्यमहरुको विकासमा सरकारले खासै ध्यान दिएको पाइँदैन। पंचायतकाल देखि नै यस किसिमका क्रियाकलापहरुको विकासमा सरकारले ध्यान दिएको पाँइदैन र त्यस्तो सोंच अहिले पनि कायम नै छ।

नेपालमा आन्तरिक पर्यटनको विकासमा पनि धेरै पछि देखि मात्र ध्यान दिन थालिएको हो। जबकी आन्तरिक पर्यटनबाट पनि थप रोजगारीका औसरहरु सृजना गर्न सकिन्छ। र यो माध्यमबाट पनि धनीहरुको पैसा गरिबहरुसम्म पुर्याउन सकिन्छ। नेपालमा, आन्तरिक पर्यटनको विकासमा अहिले पनि न त स्थानीय व्यक्तिहरुले, न त सरकारले नै ध्यान दिएको पाइन्छ। त्यसै कारण पनि विभिन्न स्थान (गाउँ, शहर) हरुमा आन्तरीक पर्यटनका पूर्वाधारहरुको सन्तोषजनक किसिमले विकास हुन सकेको छैन। जवकी आन्तरीक पर्यटनका लागि प्रत्येक गाउँ वा शहरमा कुनै न कुनै किसिमको मौलिकता वा विशेषता रहेको हुन्छ नै र यदि छैन भने पनि त्यस किसमका कुराहरुको विकास गर्न सकिन्छ।

आफ्नो गाउँ वा शहरलाई सम्पन्न पार्न, त्यहाँ थप रोजगारीका औसरहरु सृजना गर्न, विपन्न वर्गको हातमा पनि आय हुने वातावरणको विकास गर्न केन्द्रको मात्र मुख ताक्ने परिपाटिको अब अन्त्य हुनु पर्दछ र आफ्नो स्थानको विकास गर्न, त्यहाँको गरिबी न्यूनीकरण गर्न स्थानीय व्यक्तिहरु नै लाग्नु पर्दछ। प्रत्येक गाउँ वा शहरका बासिन्दाहरुले, आफ्नो स्थानमा कस्ता कस्ता किसिमका सेवा र सुविधाहरुको विस्तार गर्ने जसले गर्दा ती सेवा र सुविधाहरुमा राम्रो आय हुनेहरुले बढी भन्दा बढी खर्च गरुन भन्ने तर्फ जोड दिनु पर्ने देखिन्छ। विकासशील राष्ट्रका सरकारहरु सत्ताको खेलमा मात्र लिन रहने, नेताहरु व्यक्तिगत स्वार्थभन्दा माथि उठ्न नसक्ने हुनाले आफ्नो स्थानको विकास गर्न अब स्थानीय व्यक्तिहरु नै नलागि हुँदैन। नेपालमा त झन, आफ्नो स्थानको विकासमा, स्थानीय व्यक्तिहरुले नैसोंच्न आवश्यक छ, वर्तमान परिप्रेक्ष्यमा।   

विश्वराज अधिकारी

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित Friday, December 28, 2012

Marriage Is Not A Substance-Nepali Short Story-30

विवाह एक वस्तु होइन

मैले प्रष्ट गरि भनेको थिएँ, पहिलो भेटमा नै। कुनै कुरा लुकाएको थिन।  खुलस्त पारेको थिएँ- शर्मिला, म एक विवाहित पुरुष हुँ। मेरा सन्तानहरु पनि छन, तर तिनीहरु मसँग बस्दैन, हामी एउटै शहरमा बसेता पनि। मैलै उनीहरुलाई आफूसँगै बस्न कुनै दबाद दिन पनि। छोरी र छोरा छुट्टा छुट्टै अपार्टमेन्टमा बस्छन, अनि म छुट्टै अर्को अपार्टमेन्टमा।  मेरो र मेरो वाइफ कल्पना बीच असमझदारीले गर्दा हामी डिभोर्स गर्ने निर्णयमा पुगेका हौ र डिभोर्स भयो पनि। हामी सबै विदेशमा नै बस्छौ, मेरो इक्स वाइफ पनि। बीस वर्ष जति भयो विदेश बसेको।”

मैले यो पनि भनेको थिएँ- सर्मिला, तपाँई म भन्दा बीस वर्ष कान्छी हुनु हुन्छ। म आफू पचास वर्षको भएकोले, मैले मेरै उमेरको हारा हारीको महिला खोजेको थिएँ, तर के गर्न, सारा काठमाडौ खोज्दा पनि पाउन सकिन। तपाँईसँग बिहे गर्ने प्रस्ताब पनि मेरो दिदी मार्फत तपाईबाट नै आएको हो, यसमा मेरो कुनै पनि किसिमको प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष दबाब छैन।

मेरो कुरा सुनेर शर्मिलाले भनेकी थिन “मलाई तपाँईको विगतदेखि कुनै गुनासो छैन, भविष्यमा त्यस बारे मैले कुनै कुरा उठाउने छैन पनि। म विवाहलाई एक पवित्र सामाजिक र अझै बढी धार्मिक कारणबाट भएको एकीकरण मान्दछु। भन्छन, को कसको पति र को कसको पत्नी हुने भन्ने कुरा माथि, भगवानले नै निश्चित गरि दिएका हुन्छन। हामी आ-आफ्नो भाग्यको कारणले गर्दा पति पत्नीको रुपमा बाँधिएका हुन्छौ। कसैको भनाइमा त, इमान्दार पति-पत्नीको सम्बन्ध सात जन्म सम्म हुन्छ। तपाँईको पहिलो श्रीमती जस्तो म हुन्न। मेरा व्यवहारहरुले तपाँईलाई कुनै गुनासो गर्ने मौका दिने छैनन्। विवाह एक आत्मिय सम्बन्ध हो र हुनु पनि पर्दछ, जुन मेरो पनि मान्यता हो। धर्म र समाजलाई साक्षी राखेर, एक अर्काको भावनाको कदर गर्दै, सँगै जिवन बिताउँनै छौ भनी गरिएको एक मजबूत दुई पक्षिय सम्झौता पनि हो, यो।

उमेरको पहाड भरखरै चढ्दै गरेको भएता पनि शर्मिलाले सँगालेको त्यस्तो बौद्धिकतापूर्ण ज्ञानले निकै प्रभावित पारेको थियो, मलाई। तर पनि मैले भनेको थिएँ- हेर्नुस शर्मिला, म विवाहलाई सँगै बस्न गरिएको एक सहमति भन्दा बढी केही पनि मान्दिन। विवाह बन्धनमा बाँधिएका दुई पक्षहरु बीचमा राम्रो समझदी कायम हुन सक्यो, एकले अर्काको भावनाको कदर गर्यो, दुख दिने र ठग्ने, ढाँट्ने काम कुनै पक्षबाट भएन भने त्यो विवाहले दीर्घ जिवन पाउँछ, तर त्यस्तो हुन सकेन र दुई पक्षहरु छुट्टिए भने त्यसमा अचम्म मान्नु पर्दैन। कुनै एक पक्ष अर्को पक्षसँग शोषित र पीडित भएर बस्नु हुँदैन, यो मेरो मान्यता हो। जसरी मैले खरिद गरेको घरले मलाई सुविधा र सुरक्षा दिनुको साटो असुबिधा र असुरक्षा दिन्छ भने मैले त्यो घर फेर्नु पर्छ त्यसै गरी विवाह बन्धनमा बाँधिएकाहरुले पनि एकले अर्कोलाई छाड्न पाउनु पर्दछ, एक अर्कोबाट असुरक्षित र अपहेलित भएको अनुभूति भयो भने। त्यसकारण, विवाहलाई म एक वस्तु भन्दा बढी केही पनि मान्दिन। विवाहप्रति मेरो पूर्ण रुपमा वस्तुवादी दृष्टिकोण छ। जिवनका विभिन्न आवश्यकता पूरा गरि दिने अनेक वस्तुहरु झै विवाह  पनि एक वस्तु हो। र यो वस्तुले आफूलाई सुख र सन्तुष्टि दिनुको साटो दुख दिन थाल्यो भने या त यो वस्तु साट्नु पर्छ वा  त्यो वस्तु उपयोग गर्न बन्द गर्नु पर्दछ। विवाहलाई जुन सुकै अवस्थामा पनि कायम राख्नु पर्दछ भन्ने मान्यता पूर्णतया पुरातन हो, रुढिवादी हो। यी कुराहरु शर्मिलालाई सुनाउँदा मलाई अलिकति असजिलो महशूस भने भएको थियो। मलाई अहिले पनि राम्रो गरी याद छ, त्यो समय। तर पनि मैले प्रष्ट गरि भनेको थिएँ। मेरो इमान्दार स्वभावले त्यस्ता कुराहरु भन्न प्ररेति गरेको थियो, मेरो अन्तर आत्मालाई।

विवाहप्रति त्यस्तो दृष्टिकोण राख्ने शर्मिलाले मलाई डिभोर्स पेपरमा साइन गर्न आग्रह गरेकी छिन, आज, यो समय बिन्दुमा। त्यो पनि विवाह भएको एक वर्ष पनि नबित्दै। सम्बन्ध विच्छेदको कारणमा उनले लेखेकी छन् “तपाँईसँगको बसाईमा मैले आफूलाई सुखी रहेको पाउन सकिन।” उनको यो कदमले मलाई दुख भने पट्कै लागेको छैन। मेरो लागि त्यो अनपेक्षित थिएन पनि। बरु म अति अचम्ममा भने अवश्य परेको छु।

विश्वराज अधिकारी

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित Friday, December 21, 2012

Role of Communication in Poverty Alleviation-Article-70

गरिबी न्यूनीकरणमा संचार क्षेत्रको भूमिका

भूमि र रोजगारी विहीनता दुबै गरिबीका प्रमुख कारणहरु हुन। यदि व्यक्ति सँग उत्पादन गर्नका लागि भूमि छैन भने उसले आफ्नो जिवन निर्वाहका लागि केही पनि उत्पादन गर्न सक्तैन। यस्तो अवस्थामा भूमिहीन व्यक्तिले (अन्य स्थानमा गएर) दैनिक रोजगारीद्वारा जिवन निर्वाहका लागि आय आर्जन गर्नु पर्दछ। तर श्रम बजारमा रोजगारी पनि उपलब्ध छैन भने जिवन निर्वाहका लागि आय आर्जन गर्ने प्रक्रिया उक्त व्यक्तिका लागि झनै कष्टकर भएर जान्छ। यस्तो अवस्थामा, प्रमुख रुपमा, व्यक्तिसँग केवल दुई वटा – १. भिख मागेर खाने वा २. सँधै भरि, ऋण लिँदै आम्दानी भए पछि चुक्ता गर्दे, जिवन धान्ने विकल्पहरु मात्र बाँकी हुन्छन।  यस बाहेक एक अर्को विकल्प पनि हुन्छ जस अन्तरगत व्यक्तिले नियमित एवं आंशिक रोजगारी पाएको त हुन्छ तर ती रोजगारीबाट प्राप्त आयले पनि केवल जिवन धान्न गर्नु पर्ने खर्चलाई मात्र समेट्न सक्छन्। यी कारणहरुले गर्दा व्यक्ति गरिबीको दुष्चक्रबाट बाहिर आउन सक्तैन। शिक्षा, सूचना र अवसरको खोजीमा लगानी गरेर गरिबी बाट मुक्ति पाउन सक्तैन। र यस्तो अवस्था खास गरी विकासशील राष्ट्रहरुमा हुने गर्दछ। धनी राष्ट्रहरुमा, सामान्यतया, प्रत्येक व्यक्ति वा परिवारसँग जमिन नभएता पनि रोजगारी हुने भएकोले व्यक्ति वा परिवारले दुइ छाक सजिलैसँग खान पाउने स्थिति भने अवश्य हुन्छ। यो कारणले गर्दा पनि धनी राष्ट्रहरुमा निरपेक्ष गरिबीको रेखा मुनि बाँच्नेहरुको संख्या ज्यादै कम हुने गर्दछ। नेपाल, भारत, पाकिस्तान जस्ता विकासशील राष्ट्रहरुमा भने निरपेक्ष गरिबीको रेखा मुनी बाँच्नेहरु संख्या ज्यादै बढी हुने गर्दछ।

विकासशील राष्ट्रहरुमा, अधिक जनसंख्याको कारणले गर्दा, एकातिर जमिनको उपलब्धता ज्यादै सीमित हुन पुगेको हुन्छ भने अर्कोतिर खेतियोग्य जमिनको मूल्य ज्यादै चर्को हुन्छ। यो कारणले गर्दा गरिब परिबारहरुको जमिन माथि पहुँच कठिन मात्र होइन केही अवस्थाहरुमा त असम्भव नै भइ दिन्छ। त्यस कारणले गर्दा विकासशील राष्ट्रका निर्धन परिवारहरुले जिवन निर्वाहका लागि रोजगारीको साहारा लिनै पर्दछ र त्यसका लागि अन्य व्यक्ति वा संस्थाको भर पर्नुको विकल्प हुन सक्तैन। अर्कोतिर गरिब राष्ट्रहरुमा उत्पादनको स्थिति (उत्पादन र उत्पादकत्व दुबै किसिमले) ज्यादै कमजोर हुन्छ, खास गरि नेपाल जस्तो गरिब मुलुकमा त उत्पादनको स्थिति दयनीय नै छ। उत्पादनको स्थिति दयनीय हुनुका अनेक कारणहरु हरु हुन्छन तर ती कारणहरु मध्ये ज्यादै असरदार कारण चाँहि रोजगारदाता र श्रमिक बीचको सम्बन्ध निरन्तर रुपमा अति नै कटुतापूर्ण हुनु हो। रोजगारदाता र श्रमिकहरु बीचको कटुतापूर्ण सम्बन्धले गर्दा उत्पादन नराम्रो गरी प्रभावित (ज्यादै कम उत्पादन) हुन पुग्दछ र परिणाम स्वरुप रोजगारीमा संकुचन आइ श्रम बजारमा उपलबध श्रमिकहरुलाई पुग्ने गरी रोजगारी सृजना हुन पाउँदैन वा रोजगारीको स्तर घट्दै जान्छ। अर्को शब्दमा, बेरोजगारी बढ्दै जान्छ।

रोजगारदाता र श्रमिकहरुबीचको सम्बन्धलाई कसले कटुतापूर्ण बनाउँछ त? यो प्रश्न ज्यादै गंभिर छ। प्रश्न गंभिर भएता पनि यसको उत्तर भने खोज्नै पर्ने हुन्छ। विकासशील राष्ट्रहरुमा रोजगारदाता र श्रमिकहरु बीचको सम्बन्धलाई कटुतापूर्ण बनाउने कार्य बढि मात्रामा श्रम संगठनहरुले गर्दछन्। विकासशील राष्ट्रहरुमा श्रम संगठनहरु श्रमिकहरुको हित हुने कार्यमा संलग्न हुनुको साटो श्रमिकहरुको अहित हुने कार्यमा संलग्न हुन पुग्दछन, आफ्नो राजनैतिक क्रियाकलापहरुले गर्दा। श्रम संगठनहरु श्रमिकहरुको हित नगर्ने स्थितिमा किन र कसरी पुग्दछन त? यस प्रश्नको उत्तर ज्यादै सरल छ। श्रम संगठनहरु श्रमिकहरुको हितको रक्षा गर्नका लागि नभइ राजनैतिक संगठनहरुको भलोका लागि वा आफू नजिकको दललाई चुनावमा बढी भोट दिलाउनका लागि स्थापित एवं क्रियाशील भएका हुन्छन। श्रम संगठनहरुको कार्य आफू नजिकको दललाई मजबूत तुल्याएर त्यसलाई सरकारमा पुर्याउनुमा मात्र सीमित हुन पुग्दछ, मजदूर र रोजगारदातबीच समन्यलाई मजदूरहरुको हितको रक्षा गर्नुको साटो।

अर्कोतिर, विकासशील राष्ट्रहरुमा गरिबहरुको संख्या अत्यधिक भएको हुनाले बामपन्थी दलहरु अन्य राजनैतिक दलहरु भन्दा बलियो स्थितिमा हुन्छन किनभने गरिबहरुलाई उनीहरुको हितको रक्षा गर्ने केवल बामपन्थी राजनैतिक दलहरु नै हुन भन्ने किसिमबाट दिमाग रित्तो (Brain wash)   पारिएको हुन्छ।  यसरी, गरिबहरुले बामपन्थी दलहरुलाई बढी समर्थन गर्छन। राजनैतिक दलहरु, र खास गरि बामपन्थी दलहरुले आफ्नो त्यस किसिमबाट तयार भएको मजबूत स्थितिको फाइदा उठाउँदै आफ्नो नजिकको श्रम संगठनहरु उत्पादन संस्थाहरुमा क्रियाशील पारेका हुन्छन। श्रम संगठनहरुले, आफ्नो निहित स्वार्थकालागि, मजदूरहरुको मन जित्न, चाँहिदा नचाहिँदा मागहरु राखेर रोजगारदाताहरुको विरुद्धमा बन्द, हडताल, प्रदर्शन आदि गर्न मजदूरहरुलाई प्रेरित गर्छन। यसरी रोजगारदाताहरुको बिरुद्धमा हुने निरन्तरको बिरोधले गर्दा उनीहरु पनि कारखाना सुचारू राख्न (घाटा एवं संचालन जटिलताले गर्दा) अनिच्छुक हुन पुग्छन र पछि कारखाना नै बन्द हुने स्थिति आएर श्रमिकहरु बेरोजगार हुन पुग्छन। राजनैतिक दलहरुको यस किसिमको क्रियाकलापले गर्दा रोजगारदाता र श्रमिकहरु बीच राम्रो सम्बन्ध कायम हुन पाउँदैन र परिणामस्वरुप उत्पादनमा ह्रास आइ रोजगारीको स्तरमा वृद्धि हुन सक्तैन र निरपेक्ष गरिबीको रेखा मुनी बस्नेहरु निरन्तर त्यसै अवस्थामा बस्न बाध्य हुन पुग्छन।

विकासशील राष्ट्रहरु, र खास गरी नेपाल जस्तो अति नै गरिब मुलुकमा रोजगारीको स्तरमा वृद्धि गर्ने हो भने उत्पादनमा वृद्धि गर्न अति आवश्यक छ। उत्पादनमा वृद्धि गर्नका लागि रोजगारदाता र मजदूरहरु बीचको सम्बन्ध सुमधुर हुन आवश्य छ। यी दुई पक्षहरु बीचको सम्बन्ध सुमधुर भएमा मात्र उत्पादनमा वृद्धि गरेर, रोजगारी सृजना गर्दै गरिबी कम पार्न सकिन्छ। सरकार एक्लोले, सरकारी क्षेत्रहरुमा मात्र रोजगारी सृजना गरेर राष्ट्रिय गरिबी कम पार्न सक्तैन। राष्ट्रिय गरिबी कम पार्नमा निजी क्षेत्रको भूमिका अति नै महत्वपूर्ण हुन्छ। निजी क्षेत्रले मात्र ठूलो स्तरमा रोजगारी सृजना गर्न सक्छ। त्यसकारण निजी क्षेत्रले प्रभावकारी किसिमले कार्य गर्न रोजगारदाता र श्रमिकहरु बीचको सम्बन्ध, नागिन र सपेरा जस्तो होइन कि नङ र मासु जस्तो हुनु अति आवश्यक छ।

रोजगारदाता र श्रमिकहरु बीचको सम्बन्धलाई सुमधुर पार्न विभिन्न पक्षहरुले महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउन सक्छन। अहिलेको यो अति संचारको युगमा संचार क्षेत्रले भने रोजगारदाता र श्रमिकहरु बीचको सम्बन्धलाई सुमधुर पार्नमा अति नै महत्वपूर्न भूमिका निर्वाह गर्न सक्छ र यो महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेर राष्ट्रिय गरिबी कम पार्नमा उल्लेखनीय योगदान पुर्याउन सक्छ।

जब कुनै एक सम्वाददाता वा स्तम्भकारले कुनै समाचार वा विचार, श्रव्य, दृश्य वा छापा माध्यमबाट जनतामा संपेषण गर्दछ जनताले एक खास किसिमको विचार निर्माण गर्नका लागि उक्त संपेषणबाट सामाग्री ( input) हरु प्राप्त गर्दछ। यसरी प्राप्त भएका सामाग्रीहरुबाट जनताले एक खास किसिमको बिचार निर्माण गर्दछ। प्राप्त सूचना र जानकारीहरुको आधारमा निर्माण गरिएको त्यस किसिमको बिचारले नै पछि व्यक्तिलाई एक खास किसिमको व्यवहार गर्न निर्दैशित गर्दछ। उदाहरणका लागि अहिले संचार माध्यमाहरुले December 21, 2012 मा यो संसार तहस नहस हुन्छ वा प्रलय हुन्छ भन्ने समाचार एवं विचारहरु संप्रेषण गरि रहेक छन। प्राप्त त्यस किसिमका सूचना र जानकारीहरुले जनतालाई एक किसिमको (त्रसित) मनोविज्ञान निर्माण गर्न सहयोग पुर्याइ रहेका छन। संचार माध्यमहरुले खास किसिमको विचार वा मनोविज्ञान निर्माण गर्न व्यक्तिहरुलाई सहयोग पुर्याउने हुनाले संचारलाई विचार निर्माण गर्ने प्रक्रिया- उपकरण ( Opinion  building mechanism)  भन्ने गरिन्छ। र त्यसै कारणले यसलाई राज्यको चौथो अंग पनि भनिएको हो।

आधुनिक युगमा, संचार क्षेत्रको, यस किसिमको महत्वपूर्ण भूमिका रहेकोले, संचार क्षेत्रसँग सम्बद्ध व्यक्तिहरुले नेपाल जस्तो गरिब मुलुकमा निर्धनता कम पार्न, रोजगारदाता र श्रमिकहरु बीचको समबन्धलाई सुमधुर पारेर राष्ट्रिय गरिबी कम पार्नमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउन सक्छन। यो ऐतिहासिक जिम्मेबारी पूरा गर्न कस्ता किसिमका सूचना, जानकारी एवं विचारहरुको संप्रेषण गर्दा रोजगारदाता र श्रमिकहरु बीचको सम्बन्ध सौहार्दपूर्ण हुन बल पुग्दछ भन्ने तर्फ संचार क्षेत्रसँग आवद्ध व्यक्तिहरुले ध्यान दिन नितान्त आवश्यक छ। यसै गरी, संचार क्षेत्रसँग आवद्ध व्यक्तिहरुले रोजगारदाता र श्रमिक ‘एक रथका दुई पांग्राहरु हुन, यी दुई पक्षहरुको बीचमा बिग्रह होइन समन्वय हुन आवश्यक छ’ भन्ने विचार निर्माण गर्न पनि उत्तिकै आवश्य छ, मुलुकमा व्याप्त गरिबी कम पार्नका लागि।

विश्वराज अधिकारी

(Published in prateekdaily on Friday, December 21, 2012)
http://www.prateekdaily.com/2012/12/blog-post_8553.html?utm_source=BP_recent

Unidentified Death-Nepali Short Story-29

गुमनाम मृत्यु

अस्पतालका प्रशासकले विरक्तिएको स्वरमा भने ‘हल्दार सा’ब, यो लाशलाई त जसरी पनि लग्नु पर्यो यो मुर्दाघरबाट। न लग्ने हो भने एक त अर्को लाश राख्न सकिने छैन, दोस्रो धेरै दिन देखि यो लाश यो मुर्दाघरमा रहेकोले दुर्गन्ध फैलिएर छेउ छाउका मानिसलाई काम गर्न गार्हो हुनेछ।’

त्यो लाशको सद्गत गर्ने सन्दर्भमा आफू पनि क्रियाशील रहेको प्रदर्शित गर्दै प्रहरी हल्दारले जवाफ दिए ‘सर, यो लाशको सद्गत हिँजो अस्ति नै भइ सक्थ्यो तर के गर्नु यो लाश पर्यो बेवारिसे। आज एक दिन  कुर्ने कि, भन्दा भन्दै यत्रो दिन भइ सक्यो। लाश कुहिने स्थितिमा पुगि सक्यो, त्यैपनि यो वेवारिसे लाशको न त कोही आफ्न्त नै आयो, न त साथि वा परिचित नै। न त यो लाश बारे केही थाहा पाउने कुनै व्यक्ति नै। भोलि जसरी भए पनि यो लाश उठाउने व्यवस्था मिलाउँ छु, हुँदैन सर?’

केही मयालु प्रवृतिका अस्पताल प्रशासक भोलि पल्ट मुर्दाघरको अगाडि  फेरि देखा परे। हल्दारलाई उत्सुकताका साथ प्रश्न गरे ‘आज यो वेवारिसे लाश उठाउनु हुन्छ, हैन त? आज त सद्गत हुन्छ नै?

हल्दारले जवाफ फर्काए ‘आज त जसरी पनि हुन्छ, सर।’

प्रशासकले फेरि उत्सुकता साथ प्रश्न गरे ‘अनि यो वेवारिसे लाशको नाम, ठेगाना………., अरु कुनै जानकारी पत्ता लाग्यो त?’

‘लागने सर’, हल्दारले छोटो उत्तर दिए।

‘अनि………………….’ प्रशासकले हल्दारति हेर्दै भने।

हल्दारले प्रष्ट पारे ‘सर, हामीले सडकबाट उठार ल्याएको हो, यो लाश। लाश उठाउने बेलामा छेउ छाउका मानिसलाई मृतकको बारेमा सोधेका थियौं तर कसैले पनि केही जानकारी दिन सकेनन।’

प्रशासकले आश्चर्य मान्दै भने ‘त्यसो हो भने यो व्यक्ति बाँच्दा पनि गुमनाम अनि मृत्यु पनि गुमनाम….?’

प्राशासकको यो भनाइ पछि एकै छिन मौनता कायम रह्यो। एकै छिन पछि सम्बन्धित कर्मचारीहरु त्यो लाश ट्याक्टरमा राख्न लम्के।

 विश्वराज अधिकारी

To Be Leader Is Not Required To Develop The Nation-Article-69

मुलुकको विकासका लागि नेता नै हुनुपर्दैन

मुलुकको आर्थिक विकास गर्नका लागि नेता नै बन्नु पर्दछ भन्ने छैन। मुलुकको आर्थिक विकासका लगि न त कुनै उच्च प्रशासकीय पदमा नै बस्नु पर्दछ। न त ज्यादै तिष्क्षण दिमागको भएर सँधै आफ्नो क्लासमा जहिले पनि ‘फस्ट’ भएको हुनु पर्दछ। न त पि यच डी जस्ता डिग्री लिएर अनेक किसिमक अध्ययन अनुसन्धान गरेको हुनु पर्दछ। न त गरिबी निवारण कसरी गर्ने भनी लामा लामा भाषण छाट्दै हिंड्न सक्ने हुनु पर्दछ। नेपालको सन्दर्भमा कुरा गर्ने हो भने त त्यस किसिमका विशेषता बोकेका व्यक्तिहरुले नेपालीहरुको गरिबीलाई केवल उपयोग गरेक छन, आफ्नो स्वार्थ पूर्तिका लागि, आफ्नो व्यक्तिगत विकासका लागि, गरिबी निवारण गर्नुको साटो। नेपालमा राजनैतिक नेताहरुले र खास गरि बामपन्थी नेताहरुले, दयनीय अवस्थामा रहेका परिवारहरुको गरिबीलाई आफ्नो स्वार्थ पूरा गर्नका लागि, धन आर्जन गर्नका लागि र मंत्री एवं प्रधान मंत्री हुन का लागि व्यापक मात्रामा उपयोग मात्र गरेका छन। खास गरि बामपन्थी नेताहरुले त कुनै पनि (दलभित्र वा सरकारी) पद नलिएर, केवल समाज सेवामा आफ्नो सम्पूर्ण जिवन अर्पित गरेको उदाहरण बिरलै देख्न पाइन्छ, महात्वमा गाँधी, गणेशमान सिंह, दयावीरसिंह कंसाकार जस्तो । 

साधरण इच्छा र सामान्य प्रयत्नबाट, कुनै पनि दलको उच्च पदमा नबसी, कुनै ठूलो सरकारी पद (मंत्री, प्रधान मंत्री) नअगोटेर, केवल एक सामान्य नागरिकको हैंसियतमा पनि देश र जनताको आर्थिक विकासमा ज्यादै ठूलो योगदान पुर्याउन सकिन्छ भन्ने तथ्यको उदाहरण भने प्रस्तुत गरेकी छिन नेपाल-छोरी पुष्पा बस्नेतले। अस्ति (Sunday, December 2, 2012) संयुक्त राज्य अमेरिकाको लस एंज्लस शहर स्थित स्रिन अडिटोरियममा पुष्पा बस्नेतालाई समाज सेवाको क्षेत्रमा उत्कृष्ट कार्य गरे बापत ‘सन् २०१२ को सि यन यन हिरो’ घोषणा गर्दा देशको विकास गर्न केवल उदार एवं समर्पण भाव चाहिन्छ भन्ने कुराको थप पुष्टि भएको हुनु पर्दछ। देशको आर्थिक विकास गर्न नेता बनेर राजनैतिक दाउपेंच खेल्नु पर्दैन, केवल जनताको सेवामा समर्पित भए पुग्छ भन्ने तथ्यलाई बल पुगेको हुनु पर्दछ। पुष्पा बस्नेतले जेल भित्र रहेका मातापिताहरुका सन्तानहरुलाई सन् २००५ देखि शिक्षा एवं अन्य सेवाहरु प्रदान गर्दै आएकी छिन। ती बाल बालिकाहरुको मानसिक एवं शैक्षिक विकासमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउँदै आएकी छिन। अहिले सम्ममा उनले १४० भन्दा बढी बालबलिकाहरुलाई त्यस किसिमको सहयोग पुर्याइ सकेकी छिन। शिशु स्यहार केन्द्रको स्थापना गरेर त्यस किसिमका बालबालिकाहरु लाई सेवा पुर्याउँदै आएकी  पुष्पा बस्नेतलाई बालबालिकाले ‘मामु’ भन्छन। हिँजो उनी आफ्नो त्यस किसिमको उत्कृष्ट कार्यको लागि ‘2012 CNN Hero of the Year’ पुरस्कारबाट सम्मानित हुँदाको बखत  भाव विभोर हुँदै भनेकी थिन् ‘मामुले तिमीहरुलाई जेलबाट बाहिर ल्याउने छु, र तिमीहरु मेरो ठाउँमा आउने छौ’। अस्ति उनले पुरस्कार स्वरुप अमेरिकी डलर २ लाख ५० हजार प्राप्त गरेरकी छिन। २९ वर्षिय बस्नेत, लाउने खाने उमेरमा यस किसिमको त्याग र समर्पण भाव अति आवश्यक हुने क्षेत्रमा प्रवेश गर्नु आफैमा पनि अतुलनीय छ, समाज सेवाको उत्कृष्ट उदाहरण बनेको छ। नेपाली समाजले उनको यो सारगर्भित सेवाको उच्च मूल्यांकन गर्ने छ। आउने पीढीलाई समाज सेवा गर्न उत्प्रेरित गर्ने छ।

कुनै पनि व्यक्तिलाई समय र परिस्थितिले अपराध गर्न बाध्य पारेको हुन्छ, केही अपवाद बाहेक। जाना जानी अपराध गर्ने मनस्थितिमा कमै व्यक्ति पुगेका हुन्छन। नेपालको सन्दर्भमा हेर्दा त अज्ञानता, अशिक्षा र गरिबका कारणले गर्दा मान्छेहरु अपराधको जगतमा प्रवेश गर्छन। अझै, केही व्यक्तिहरुलाई त अपराध गर्न लगाएका हुन्छन्, ठूला बडा भनाउँदाहरुले। जे जस्तो कारणले अपराध गरेर जेल पुगेको भएता पनि जेल जिवन भोग्न अपराध गर्ने व्यक्तिहरु बाध्य हुनु पर्ने हो, उनीहरुको नाबालक सन्तान भने होइन। तर नेपालमा पर्याप्त ‘सामाजिक सुरक्षा सेवा’ को अभाव रहेकोले जेल जिवन भोगि रहेका मातापिताका सन्तान (बालबालिक) हरु पनि जेल भित्र बस्न बाध्य हुनु पर्दछ, अन्य वैकल्पिक व्यवस्था नभएको कारणले गर्दा। गरिब आमाबाबुका ती सन्तानहरु जेल भित्र रहँदा उचित शिक्षाबाट बंचित हुन पुग्दछन ,जबकी उनीहरुले कुनै किसिमका अपराध गरेका हुँदैनन्। त्यस किसिमबाट जेल भित्र बस्न बाध्य हुनु पर्ने बाल बालिकाले उचित शिक्षा नपाएमा निश्चय पनि भविष्यमा राम्रो अवसर पाउने छैनन् र उनीहरु पनि गरिबीको दलदल भित्र भास्सिनु पर्ने बाध्यता उत्पन्न हुन सक्छ। त्यति मात्र होइन, उचित सामाजिक वातावरण नपाएमा उनीहरुको मानसिक विकास पनि उचित किसिमले नहुन सक्छ र अपराध जगततर्फ आकृष्ट हुन सक्छन। त्यस किसिमका बालबलिकाहरुलाई समयमै उचित शिक्षा दिएर, उनीहरुलाई गरिबीको दलदलमा फँस्न नदिने प्रयास गरेकी छन् पुष्पाले। यस अर्थमा, सानो आकारमा नै भए पनि मुलुकको गरिबी निवारणमा महत्वपुर्ण योगदान पुर्याएकी छिन उनले। पुष्पाले गरेको यो कार्य सरकारले गर्नु पर्ने हो, त्यस किसिमका बालबालिकारहरु लाई सेवा पुर्याउन। नेपालका नगर पालिकाहरुले कैदीहरुको बालबालिकाहरुलाई शिक्षा, स्वास्थ्यको सुबिधा उपलब्ध गराउनु पर्ने हो, शिशु स्यहार केन्द्रहरुको स्थापना गरेर।

संयोग नै मान्नु पर्दछ कि जति खेर शक्तिका भोका नेताहरु सिनो (सत्ता) का लागि काठमाडौमा लुछाचुडीं गर्दै थिए, एउटा सहमतिको स्थिर सरकार गठनका लागि असफल भइ रहेका थिए, देशलाई झनै अनिश्चितता र गरिबको खाडलमा धकेल्न उध्त थिए, ठीक त्येही बेला एक सामान्य नेपाली नागरिकको हैसियत बोकेकी पुष्पा बस्नेतले भने मानवताको रक्षाका लागि, गरिबहरुलाई सहयोग गरे बापत, अन्तरार्ष्ट्रिय स्तरमा प्रशंसा र पुरस्कार प्राप्त गरि रहेकी थिन। मानव सेवाको क्षेत्रमा नेपालको शीर उच्च पारि रहेकी थिन, विश्व रंगमंचमा। विकासशील मुलुकहरुमा केवल सत्ताका लागि दाउपेंचको खेति हुँदैन, मानवताको रक्षा लागि उत्कृष्ट प्रयास  पनि हुन्छ भन्ने उदाहरण आफ्नो कर्मद्वारा प्रस्तुत गरि रहेकी थिन। नेपाललाई आफ्नो उत्कृष्ट कर्मद्वारा परिचित गराइ रहेकी थिन। कठै! नेताहरुमा पनि यो भावना उम्रे कति अशल हुने थियो! नेताहरुले पनि उत्कृष्ठ समाज सेवा गरे बापत राष्ट्रिय/ अन्तरार्ष्ट्रिय सम्मान पाए कति राम्रो हुने थियो! तर अफसोच! नेताहरुले मुलुकको ढुकुटीको पैसा खाएर पनि, राज्यले दिएको शक्ति र सुबिधाहरुको उपभोग गरेर पनि, नेपालीहरुको सेवा उदाहरणीय किसिमले गर्न सकेका छैनन्।

नेपाली समाजले पुष्पा बस्नेत जस्ता समाजसेवीहरुको मनोवल उच्च पार्न समाज सेवामा लाग्नेहरुलाई सहयोग एवं उत्प्रेरित गर्न आवश्यक छ, नेताहरुको झूठो सपनाको पछाडि दौडिनुको साटो, उनीहरुले देखाएको बिखन्डनकारी बाटोमा लाग्नुको साटो। 

सि यन यनले आफ्नो समाचारमा उल्लेख गरे अनुसार संसार भरिबाट प्राप्त अन लाईन भोटिंगको आधारमा दस जना मध्ये एक छानिएकी थिन, पुष्पा। अन्य नौ जना सि यन यन हिरोहरु थिए; वान्डा बट्टस- संयुक्त राज्य अमेरिका (करिब १,२०० बालबालिकाहरुलाई पौडिन् सिकाएको), मैरी कोरटानी- संयुक्त राज्य अमेरिका (पोस्ट–ट्रोमेटिक स्ट्रेस डिजअडर भएका ८० भन्दा बढी वार भेट्रानहरुलाई उनीहरुको कुकुरलाई तालिम दिन सिकाएको), काटालिना इस्कोबार-कोलम्बिया (२,००० भन्दा बढी नया उमेरका आमाहरुलाई काउन्सिलिंग, शिक्षा र कार्य तालिम दिएको), राजिया जान- अफगानिस्थान (देशको ग्रामिण भेगमा रहेका बालिकाहरुलाई  निशुल्क शिक्षा प्रदान गर्ने अभियानमा संलग्न रहेको), तुलानी मेडेन्डो- दक्षिण अफ्रिका (क्लिपटाउनका ४०० गरिब बालबालिकाहरुलाई  स्कूल यूनिफर्म, ट्युटरिंग, भोजन एवं अन्य सेवा उपलब्ध गराएको), लियो मकार्थी- संयुक्त राज्य अमेरिका (उमेर नपुगेकाहरुले ड्रिंक गर्नु हुँदैन भन्ने अभियान संचालन गरेको), कोनी सिस्कोस्की- सुंयुक्त राज्य अमेरिका (बिरामी, असक्त वा पाको उमेरका व्यक्तिहरुलाई सेवा प्रदान गर्ने युवाहरुलाई सहयोग गरेको), स्कट स्ट्रोड- संयुक्त राज्य अमेरिका (६,००० भन्दा बढी व्यक्तिहरुलाई निशुल्क खेलकुद सिकाएर सहयोग गरेको), माल्या भिलार्ड-एपोलोन –हैटी (४,००० भन्दा बढी बलत्कार पीडितहरुलाई सुरक्षा, मनौवैज्ञानिक तथा कानूनी सेवा प्रदान गरेको)।

विश्वराज अधिकारी

Friday, December 07, 2012 मा प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित 

Preserving Is Tougher Than Achieving-Article-68

स्थापना भन्दा संरक्षण कठीन

अधिकांश मुलुकमा भएको राजनैतिक परिवर्तनको इतिहास हेर्ने हो भने प्रष्ट हुन्छ- जति गार्हो मुलुकबाट तानाशाही व्यवस्था हटाउन हुन्छ त्यो भन्दा कैयौं गुणा बढी तानाशाही व्यवस्था समाप्त पारि प्रजातन्त्र स्थापना गर्न गार्यो हुँदो रहेछ। सामान्य अवस्थामा, कुनै पनि मुलुकमा जनताले एक वा दुई वर्ष संघर्ष गर्दा तानाशाही व्यवस्था समाप्त हुन सक्छ, त्यस्तो देखिएको छ पनि, तर त्येही मुलुकमा त्यस किसिमबाट स्थापना गरिएको (तानाशाही व्यवस्था पछिको) प्रजातन्त्रलाई बलियो पार्न दसकौं लाग्दो रहेछ वा लागि रहेको छ।  अझै केही मुलुकमा त कस्तो पनि देखिएको छ भने जनताले प्रजातन्त्र आउने आशमा मुलुकको तानाशाही व्यवस्थालाई समाप्त त पारे तर प्रजातन्त्र भने पाउन वा स्थापना गर्न सकेनन। उल्टो, प्रजातन्त्र स्थापना गर्न एउटा तानाशाहलाई त फाले तर अर्को, पूर्वको भन्दा पनि कठोर तानाशाह, मुलुकको शासन व्यवस्थामा हाबि हुन पुग्यो। कतिपय राष्ट्रहरुमा भने प्रजातन्त्र पछिको स्थितिमा मुलुकको नै विभाजन समेत हुन पुग्यो। केही राष्ट्रहरु भने गृह युद्धको डरलाग्दो भूमरिमा पर्न पुगे। तानाशाही व्यवस्था समाप्त भए पनि मुलुकमा अमन चयन स्थापना हुन नसक्नु, नागरिकहरुको अधिकार र स्वतन्त्रता कुण्ठित हुनु, भ्रष्टाचार चुलिएर जानु जस्ता उदाहरणहरु विभिन्न राष्ट्रहरुमा देख्न सकिन्छ। इरान, इराक, लिबिया, इजिप्ट लगायत अन्य केही मुलुकहरुमा त्यहाँ रहेका तानाशाहहरुलाई जनताले पदच्यूत गरेता पनि जनताको आशा र चाहना अनुरुपको प्रजातन्त्र स्थापना हुन सकेको छैन। पूर्ण प्रजातन्त्रका लागि त्यहाँको जनता अहिले पनि संघर्षरत छ। यो स्थितिको गंभिरतालाई मनन गरेर नै होला, सिरियामा भइ रहेको त्यहाँका क्रुर शासक बसार अल-असाद विरुद्धको संघर्षमा, संघर्षरत पक्षलाई अन्तरार्ष्ट्रिय समुदायले भरपूर सहयोग गर्न हिचकिचाइ रहेको छ। अन्तरार्ष्ट्रिय समुदायले अल- असाद शासन विरुद्ध संघर्षरत पक्षलाई केवल संघर्ष चालु राख्ने किसिमबाट सहयोग गरि रहेको छ, अल- असादको तानाशाही समाप्त पार्ने स्तरमा सहयोग गरि रहेको छैन। सन् २०११ को जनवरीमा अल- असाद शासन विरुद्ध सिरियाका जनताले बिद्रोह आरम्भ गरेका थिए र यो विद्रोह वा गृह युद्धमा अहिलेसम्ममा २० हजार भन्दा बढी व्यक्तिहरुको ज्यान गइ सकेको छ। सिरियामा गृह युद्ध आरम्भ भएको लगभग दुइ वर्ष पुगि सक्दा पनि र यत्रो ठूलो संख्यामा हताहति भएता पनि अन्तरार्ष्ट्रिय समुदायले संघर्षरत पक्षलाई, अल-असादलाई सत्ता बाहिर पुर्याउने किसिमबाट सहयोग गर्न सकि रहेको छैन। अन्तरार्ष्ट्रिय समुदाय सिरियामा  अल- असादको युग समाप्त हुना साथ त्यहाँ प्रजातन्त्र स्थापना हुन सक्ला भन्ने कुरामा निश्चित छैन। अल- असाद पछि यदि अझै ठूलो तानाशाहको उदय भए वा सिरिया झनै ठूलो रक्तपातको भूमरिमा परे के गर्ने भन्ने अलमलमा परेको छ अहिले अन्तरार्ष्ट्रिय समुदाय। अन्तरार्ष्ट्रिय समुदायको यो अलमलको स्थितिको फाइदा उठाउँदै अल-असाद आफ्नो शासन व्यवस्था लम्ब्याउन सफल भएका छन, धेरै जनताले उनलाई नरुचाउँदा नरुचाउँदै पनि। हुन त चीन र रुसले पनि अल-असादको शासन व्यवस्था टिकाउनमा केही भूमिका खेलेका छन।

जनताको चेतनको स्तर, शिक्षा, आर्थिक अवस्था, संस्कृति, परम्परा, विश्वास, रहन सहन आदि जस्ता तत्वहरुले प्रजातन्त्रको स्थापना एवं अभ्यासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका हुन्छन्। जनताको चेतनाको स्तर कमजोर छ, वहुसंख्यक जनता गरिब छन भने यस्ता कुराको फाइदा उठाएर केही व्यक्तिहरु जनतालाई झूठो सपना देखाएर, धर्म, जातीयता आदिको कुरा गरेर राष्ट्रमा प्रजातन्त्र रहेता पनि तानाशाही कायम गर्न सफल हुन पुग्छन र देशको शासन व्यवस्था जहिले पनि आफ्नो हातमा नै रही रहने अवस्था सृजना गर्न सक्छन। यस्तै स्थिति अहिले नेपालमा पनि छ। नेपालमा २०४६ सालको राजनैतिक परिवर्तन पछि विभिन्न दलहरुको माध्यमबाट जुन व्यक्तिहरु राष्ट्रिय राजनीतिमा शक्तिसाली खेलाडीको रुपमा उदाय ती खेलाडीहरु अहिले पनि उत्तिकै शक्तिसाली छन, केही त झनै शक्तिसाली भएर स्थापित भएका छन। यी खेलाडीहरुले आफू रहेको दललाई कमजोर पारे, एउटा दलबाट अर्को दलमा प्रवेश गरे, नया दलको स्थापना गरे, तर जे जत क्रियाकलापहरु गरे ती सबै आफू शक्तिसाली रहि रहनका खातिर गरे। जबकी राजनीतिका यी खेलाडीहरुले देशमा नव स्थापित प्रजातन्त्रलाई बलियो तुल्याउन जनउपयोगी कार्यहरु गरेर दललाई बलियो तुल्याउनु पर्ने हो। प्रजातन्त्रलाई बलियो पार्दै राष्ट्रलाई बलियो पार्नु पर्ने हो।

नेपालमा, जनताको चेतनाको स्तर, शिक्षाको स्थिति आदिले गर्दा नै त्यस किसिमका नेताहरु राजनीतिमा सफल हुन पुगेका छन, जहिले पनि, जुन सुकै दलको सरकार आए पनि आफू शक्तिसाली रहि रहन सक्षम भएका छन, जनताका लागि, देशका लागि ठोस सकारात्मक कार्यहरु नगरे तापनि। हाम्रो समाज, अज्ञानता र अशिक्षाले गर्दा सक्तिको पूजारी हुन पुगेको छ। परिवारको कुनै सदस्य मंत्री हुने वित्तिकै आफ्नै परिवारका अन्य सदस्यहरुले उक्त व्यक्तिको नाम भन्न छाडेर मंत्री ज्यू भनेर सम्बोधन गर्न थाल्छन। साथीहरुले हात मिलाउन छाडेर झुकेर नमस्कार गर्न शुरु गर्छन, मंत्री साथीबाट कुनै काम मिलाउँला भन्ने दाउमा। समाजमा उसको पछि पछि हिंड्ने मान्छेहरुको ताँती नै लाग्न पुग्छ। जबकी मंत्रीको पछाडि त्यसरी लाग्नुको कुनै ओचित्य नै छैन। मंत्री सामान्य जनताको पछि पछि हिंड्नु पर्ने हो किनभने मंत्री भनेको जनताको सेवक हो र जनताको सेवा गर्नका लागि ऊ उच्च प्रशासकीय पदमा पुगेको हो। भनसुनको आधारमा कुनै काम गराउनु नै पर्दैन, कुनै मंत्री वा उच्च प्रशासकीय पदमा पुगेको व्यक्तिबाट, उसको पछि पछि लागेर, किनभने राज्यको कानून अनुसार कुनै पनि प्रशासकीय काम कराउन पाउने अधिकार प्रत्येक नागरिकसँग सुरक्षित हुन्छ। र त्यस किसिमका कार्यहरु गर्नका लागि नै राज्यले मंत्री वा प्रशासकहरुको नियुक्ति गरेको हुन्छ।  तर सामान्य जनताले यो कुरा बुझेका हुँदैनन् र उच्च प्रशासकीय पदमा पुगेका व्यक्तिहरु समक्ष भनसुनका लागि पुग्छन। यो स्थितिको फाइदा उठाएर नेता वा उच्च प्रशासकीय पदमा पगेका व्यक्तिहरु पनि नियम कानूनको परिधि भित्र रहेर काम गर्नुको साटो आफ्नो पद र शक्तिको प्रभाव प्रयोग गरेर जनतालाई प्रभावित गर्ने कार्यमा व्यस्त हुन्छन। यसरी नेपाली समाज अज्ञान र अशिक्षाको कारणले गर्दा न्याय भन्दा शक्तिको पूजारी हुन पुगेको छ र यो कारणले गर्दा पनि नव स्थापित प्रजातन्त्र बलियो हुन सकिरहेको छैन। प्रजातन्त्रको प्रतिफल सामान्य जनता समक्ष पुग्न कठिन भइ रहेको छ।  प्रजातन्त्रको फाइदा केवल केही नेताहरुको हातमा सीमित हुन पुगेको छ। र यसले गर्दा सामान्य जनतामा प्रजातन्त्रप्रति वितृष्णा समेत उत्पन्न भएको छ।

परम्परागत धारणा अनुसार तानाशाही भनेको केवल एक व्यक्तिको हातमा राज्यको सम्पूर्ण शासन व्यवस्था सीमित हुनु हो। राज्यको न्याय र कानूनमा पनि सोही तानाशाहको नियन्त्रण कायम हुनु हो। राज्य व्यवस्था उसको स्वेच्छारितामा चल्नु हो। तर नया मान्यता अनुसार केही व्यक्तिहरु मिलेर पनि तानाशाही कायम गर्न सक्छन र प्रजातन्त्र भित्र पनि तानाशाही चलाउन सक्छन। स्वेच्छाचारी हुन सक्छन।

रुप परिवर्तित नव तानाशाहहरुले मुलुममा स्थापित प्रजातन्त्रको केवल उपयोग मात्र गर्छन, जनतालाई झुक्याएर, लोभ्याएर, तर्साएर आफूहरु  शक्तिमा रहि रहने अनेक प्रपंच रच्छन तर जनताका लागि भने कार्य गर्दैनन्। नेपालमा अहिले ठीक यस्तै स्थिति छ। नेपालमा अहिले चार या पाँच राजनैतिक दल वा केही नेताहरुको तानाशाही कायम छ। मुलुकको शासन व्यवस्था उनीहरुको नियन्त्रमा छ। उनीहरुको तानाशाहीले गर्दा मुलुकमा न त संविधान निर्माण हुन सकिरहेको छ, न त गाउँ, जिल्ला एवं केन्द्रमा नया जन प्रतिनीधिहरुका लागि निर्वाचन नै हुन सकिरहेको छ। यी नव तानाशाहहरुले गर्दा मुलुकोको शासन व्यवस्था न त प्रभावकारी नै हुन सकेको छ, बरु उल्टो भ्रष्टाचार र अपराध बढेर गएको छ। तैपनि यी नव तानाशाहहरुले सहमति र सहकार्यको नाममा केवल जनतालाई ठग्ने कार्य गरि रहेका छन, र कुर्सी माथिको आफ्नो पकड बलियो मात्र पारि रहेका छन। नेपालमा नव स्थापित प्रजातन्त्रका लागि यदि खतरा छ भने यी नव तानाशाहबाट नै छ, यी तथाकथित प्रजातान्त्रिक नेताहरुबाट नै छ। विदेशी तत्व, सेना, दरबार आदिबाट नेपालको प्रजातन्त्र माथि कुनै खतरा देखिंदैन वर्तमान परिप्रेक्ष्यमा। खतरा छ भने जसरी पनि सत्तामा रहि रहने नेताहरुको सत्ता लोलुप प्रवृतिबाट।

नेपालमा प्रजातन्त्रलाई बलियो पार्ने हो भने वर्तमानका यी नेताहरुले सत्ता लिप्सा त्याग्न आवस्यक छ। पुष्पकमल दहाल, बाबुराम भट्टराई, सुशिल कोइराला, शेरबहादुर देउबा, रामचन्द्र पौडेल, माधव नेपाल, झलनाथ खनाल, के पी ओली, महन्त ठाकुर, हृदेश त्रिपाठी, विजय कुमार गछ्दार, उपेन्द्र यादव, सूर्य बहादुर थापा, कमल थापा, पशुपति सम्शेर ज ब रा, प्रकाशचन्द्र लोहनी लगायत यो पीढीका अन्य धेरै नेताहरुले राजनीतिबाट सन्यास लिनु पर्यो नेपालमा प्रजातन्त्रलाई बलियो पार्ने हो भने। तपाँईहरुले अनवरत रुपमा दुइ दशक भन्दा बढी राजनीति गरि सक्नु भयो, शक्तिको स्वाद धेरै लिई सक्नु भयो। तर तपाँईहरुले न त संविधान नै दिन सक्नु भयो न त मुलुकलाई स्थिरता नै। आर्थिक विकासको गति त झनै सुस्त भएर गयो। रोजगारीका लागि नेपालीहरु बाध्य भएर भास्सिनु पर्यो विदेशमा, त्यो पनि लाखौको संख्यामा। पुराना नेताज्यूहरु! नया पीढीका नेताहरुलाई पालो दिनु होस नया नेपाल निर्माण गर्नका लागि। आर्थिक समृद्धिका लागि। नया पीढीका नेताहरुमा तपाँईहरुमा जस्तो एउटाको खुट्टा अर्कोले तान्ने प्रवृति हुँदैन होला। अनि सँधै कुर्सीमा बस्न मारकाट पनि गर्ने छैनन् होला। र मिलेर बस्न सक्छन पनि। सबै भन्दा ठूलो कुरा त नया पीढीका नेताहरु, चाहे जुन सुकै दलका हुन, उनीहरुको नेतृत्व क्षमताको परख पनि त गर्न पाउनु पर्यो नेपाली जनताले।  नेपालको आर्थिक विकासका लागि तपाँईहरुले त्याग नै गर्नु पर्यो। र त्याग गर्ने उचित बेला आएको छ पनि। बरु समाज सेवा गर्न आउनु होस, अनुराधा कोइराला, दिलशोभा श्रेष्ठ, पुष्पा बस्नेत जस्तो। समाज सेवा गर्नका लागि कुनै पद नै अगोट्नु पर्दैन।

सामान्य जनताले पनि नेताहरुलाई देश विकासको बाटोमा हिंड्न दबाब दिनु पर्यो आफ्नो क्षणिक फाइदालाई बिर्सेर भए पनि। प्रजातन्त्र जोगाउन समयमै सचेत हुनु पर्यो। मनन गर्नु पर्यो, प्रजातन्त्र स्थापना भन्दा जोगाउन गार्हो हँदो रहेछ भन्ने कटु यथार्थ।

विश्वराज अधिकारी

Published in prateekdaily on Friday, November 30, 2012

His Life-Poem of the week-46

 उसको जिन्दगी

कहिले जिन्दगी नेताको भाषणमा देख्यो

कहिले जिन्दगी नेताको आसनमा देख्यो

कहिले जिन्दगी प्रदर्शनमा देख्यो

कहिले ठूला ठूला दर्शनमा देख्यो

कहिले जिन्दगी जुआको खालमा देख्यो

कहिले जिन्दगी रित्तो थालमा देख्यो

कहिले जिन्दगी झूठको संसारमा देख्यो

कहिले नाफा मात्र् हुने अनौठो बेपारमा देख्यो

कहिले जिन्दगी उकालो कहिले ओर्हालोमा देख्यो

हिंडेर थाके पछि पहिले जहाँ थियो आफूलाई त्येहीं देख्यो

Bishwa Raj Adhikari 

Burma toward Reform-Article-67

सुधारोन्मुख बर्मा

बर्मा (म्यानमार) अहिले चर्चामा छ। चर्चामा रहनुका प्रमुख कारण भने संयुक्त राज्य अमेरिकाका बहाल राष्ट्रपतिद्वारा बर्माको पहिलो पटक भ्रमण हुनु हो। वर्तमान राष्ट्रपति बाराक ओबामा बर्माको भ्रमण गर्ने पहिलो अमेरिकी राष्ट्रपति हुन पुगेका छन। राष्ट्पति ओबामा गएको सोमबार (नोभेम्बर १९, २०१२) बर्मा पुगेका थिए। त्यहाँ उनले बर्माका राष्ट्रपति थान सेन र प्रजातन्त्रबादी नेतृ अंग सान सु की सँग भेट गरेका थिए। राष्ट्रपति ओबामा सु की सँग भेट गर्न भने सु की कै निवास पुगेका थिए। राष्ट्रपति ओबामा याङ्गुन पुग्दा हजारौका संख्यामा सडकमा उपस्थित रहेका व्यक्तिहरुले उनको स्वागत गरेका थिए। बर्माबासीहरुले राष्ट्रपति ओबामाको भ्रमणलाई मुलुकमा प्रजातन्त्रबहालीका लागि जर्नेलहरुले चालेका सुधारका कदमहरु प्रति सुभेच्छा र समर्थनको संकेतको रुपमा लिएका छन। पचासौं वर्षदेखि सैनिक शासनको घेरा भित्र बसेका बर्माबासीहरुले राष्ट्रपति ओबामाको स्वागत गरम जोशका साथ गरेर प्रजातन्त्रपति रहेको उनीहरुको विश्वास एवं दृढ चाहना समेत व्यक्त गरेका थिए।

बर्मा अहिले चर्चामा रहनुका कारणहरुमा त्यहाँ आर्थिक-सुधार कार्यहरु प्रारम्भ हुनु, राजकीय सत्ता जर्नेलहरुबाट जन निर्वाचित नेताहरुमा हस्तान्तरण गर्ने प्रक्रिया शुरू हुन र साम्प्रदायिक दंगामा धेरैको ज्यान जानु पनि रहेको छ। अक्टोबर २०१२ मा, त्यहाँको राखिन राज्यमा भएको साम्प्रदायिक दंगा, जुन बुद्धिष्ट र मुस्लिम बीच भएको थियो, मा करिब १४० जनाको ज्यान गएको थियो र एक लाख भन्दा बढी व्यक्तिहरु विस्थापित भएका थिए। र त्यसरी विस्थापित हुनेहरुमा खास गरी अल्प संख्यक रोहिंग्या मुस्लिम समुदायका व्यक्तिहरु थिए। उक्त दंगालाई सरकारले प्रभावकारी किसिमले नियन्त्रण गर्न नसकेको भनी धेरै अधिकारकर्मीहरुले सरकारको आलोचना गरेका थिए पनि।

बर्माको कदम प्रजातन्त्रतर्फ बढेको हुनाले विश्वको ध्यान त्यस तर्फ आकृष्ट भएको हो, तर सत्य त्यति मात्र होइन। अहिले बर्माको उदय एशियामा नै एक संगठित एवं लाभदायक बजारको रुपमा हुन थालेको छ। प्रजातन्त्रप्रति बढेको बर्माको पाइलाले मुलुकको अर्थनीतिमा खुकुलोपना ल्याउने बित्तिकै धेरै अन्तर्ष्ट्रिय कम्पनीहरु त्यहाँ लगानी गर्न पुग्ने छन। यूरोपको आर्थिक मन्दीले गर्दा यूरोपका लगानीकर्ताहरु यूरोप बाहिर लगानीका अवसरहरु खोज्न बाध्य छन पनि। बर्मामा हुन थालेको आर्थिक सुधारलाई दृष्टिगत गर्दै पश्चिमका राष्ट्रहरुले बर्मामाथि लगाएका आर्थिक प्रतिबन्धहरु खुकुलो पार्न शुरु गरि सकेका छन। लगाइएको आर्थिक प्रतिबन्धलाई उनीहरुले त्यसरी खुकुलो पार्नुले बर्माको बजारमा उनीहरुले प्रवेश गर्न खोजेको उनीहरुको तिब्र इच्छा पनि झल्किन्छ।

बर्मा साधन र स्रोतले भरिपूर्ण मुलुक हो। यो कारणले गर्दा नै अंग्रेजहरु व्यापारका लागि एशिया आउँदा बर्मालाई हब (Hub) बनाएका थिए। बर्मा एक किसिमले अंग्रेजहरुका लागि एशियाको आर्थिक क्रियाकलापको  राजधानी नै थियो, त्यस ताका। त्यस सन्दर्भमा बर्माको बजारमा प्रवेश गर्न अन्तरार्ष्ट्रिय कम्पनीहरुले चाँसो देखाउनु स्वभाविक हो पनि।

सैनिक वा जर्नेलहरुको साशन दसकौं सम्म बर्मामा हुँदा बर्मा एक्लिएको थियो र बर्मा एक्लिनुको बढी फाइदा भने चीनलाई हुन पुगेको थियो। त्यसरी एक्लिएको हुनाले बर्मालाई आफ्नो राजनैतिक एवं आर्थिक प्रभाव क्षेत्र भित्र राख्न चीन सफल भएको थियो पनि। बर्मालाई आफ्नो प्रभाव क्षेत्र भित्र राख्ने कार्यले एशियामा आर्थिक महाशक्तिको रुपमा आफ्नो भूमिका कामय राख्न चीनलाई सहयोग पुगेको थियो र त्यो स्थिति अहिले पनि कायम छ।  एशियामा मात्र होइन विश्वमा नै आफ्नो उपस्थिति आर्थिक महाशक्तिको रुपमा प्रस्तुत गर्न चीन लागि परेको छ पनि। तर विश्वमा, र खास गरि अहिलेको परिप्रेक्ष्यमा भने एशियामा, चीनले आर्थिक शक्तिको रुपमा आफ्नो प्रभाव जमाउन खोजेको स्थिति पश्चिमी राष्ट्रहरुलाई मन परेको छैन। चीन आर्थिक रुपले ज्यादै बलियो र महाशक्ति हुँदै जानु भनेको यूरोपेली बजारहरुलाई छिटै प्रतिकूल प्रभाव पर्नु हो। चीनले वस्तु उत्पादनको क्षेत्रमा अभूतपूर्व प्रगति गरेको छ। सस्तोमा वस्तु उत्पादन र बिक्री गर्न सक्ने उसको बढ्दो प्रतिस्पर्धात्मक क्षमताले गर्दा अमेरिका लगायत यूरोपका बजारहरु प्रतिकूल रुपमा प्रभावित हुन पुगेका छन्। यी कारणहरुले गर्दा पनि पश्चिमी राष्ट्रहरु बर्मामा रहेको चीनकको बलियो आर्थिक प्रभावलाई कम पार्न चाहन्छन। अर्कोतिर, बर्माका वहुसंख्यक व्यक्तिहरु चीनसँग रहेको आफ्नो मुलुकको घनिष्टतालाई त्यति रुचाउँदैनन् र चीनप्रति आफ्नो मुलुक बढी निर्भर भएमा चीनको सुरक्षा छाता भित्र परिन्छ भनी ससंकित पनि छन्।  चीनसँगको बढ्दो सम्बन्धले बर्माको प्रजातान्त्रिक यात्रालाई प्रतिकूल प्रभाव पार्ने हो कि भन्ने चिंता बर्माको जनतामा रहेको पाइन्छ।  बर्मेलीहरुको बिचारमा चीन एक प्रजातान्त्रिक व्यवस्था भएको राष्ट्र होइन र प्रजातान्त्रिक व्यवस्था नभएको राष्ट्रसँग सम्बन्ध बढाउनु प्रजातन्त्रतर्फको यात्रालाई कठिन पार्नु हो। त्यस कारण पनि बर्माको जनता, प्रजातन्त्र तर्फको यात्रा सुगम पार्न पश्चिमी मुलुकहरुसँको सम्बन्धलाई बढी जोड दिन्छ र खास गरि अमेरिकासँगको सम्बन्धलाई प्राथमिकतामा राख्छ, चीनसँगको सम्बन्धभन्दा।  

  प्रजातान्त्रिक दिशा तर्फको बर्माको यात्रा सरल र सहज भने छैन। प्रजातन्त्रतर्फ उन्मुख हुन बर्मा सरकारले मुलुकको नियन्त्रित समाजलाई बिस्तारै खुकुलो पार्दै लग्नु पर्ने छ। जनतालाई थप अधिकारहरु प्रदान गर्नु पर्ने छ। नियमहरुमा खुकुलोपना बढ्नासाथ साम्प्रदायिक मतभेदहरु सहजरुपमा र उग्र किसिमले प्रकट हुन सक्छन। बर्मामा विगतमा साम्प्रदायिक दंगाहरु भएका छन पनि। बर्मामा अनेक किसिमका जातीय समूहरुको बसोबास छ। अर्कोतिर मुलुकमा रहेका अनेक बिद्रोही संगठनहरु (Karen National Liberation Army, Communist Party of Burma, Myanmar National Democratic Alliance Army, Shan State Army, United Wa State Army, Kachin Independence  Army , Pa – O National Organization, God’s Army, Buddhist Army आदि) ले पनि सजिलै गरी आफ्ना क्रियाकलापहरु संचालन गर्न पाउने छन, नेपालमा २०४६ साल पछि भए जस्तो गरेर। विभिन्न किसिमका साम्प्रदायिक मदभेदहरु चर्केर सतहमा आएमा प्रजातान्त्रिक व्यवस्था अन्तरगत प्रशासनीक क्रियाकलापको अभ्यास नगरेका बर्मेली प्रशासकहरुलाई त्यस किसिमका मतभेदहरु व्यवस्थापन गर्न गाह्रो हुनेछ। नेपालमा अहिले त्यस्तै स्थिति देखिएको छ। नेपालमा, नेता (बामपन्थी समेत) हरुले आफूलाई प्रजातान्त्रिक भनेता पनि उनीहरुको व्यवहारमा प्रजातान्त्रिक आचरणको भने सर्वथा अभाव देखिएको छ। मुलुकको विकासका लागि एउटा दलले अर्को दलको कुरा मान्ने, मिलेर काम गर्ने, नेताहरु बीच सहमति हुने, एकले अर्को माथि विश्वास गर्ने जस्ता प्रजातान्त्रिक संसकारहरुको नेताहरुमा पूर्ण अभाव देखिएको छ। बरु उल्टो नेताहरुमा, एउटाले अर्कोको खुट्टा तान्ने, आफ्नो स्वार्थ र फाइदा मात्र हेरेर राष्ट्र र जनताको फाइदालाई वेवस्ता गर्ने प्रवृति  ज्यादै देखिएको छ। नेपालका जनताले बेलैमा ठूलो सुझ बुझ देखाए, नेताहरुले आफ्नो स्वार्थ सिद्धीका लागि जातीय दंगा फैलाउन उनिहरुले रचेको प्रपंचको पछाडि नलागेर। नेताहरुको पछाडि नेपाली जनता लागेको भए नेपालमा कुन स्तरमा जातीय सद्भाव खल्बलिने थियो, धन र जनको कुन स्तरमा क्षति हुने थियो, अनुमान गर्न गार्हो छ।

माथि उल्लेख गरिएका सन्दर्भहरु लाई छाडेर अर्को पाटोमा जाने हो भने, बर्मामा हुन थालेका आर्थिक सुधारका कार्यहरु र बर्मा एशियाको एउटा बलियो बजारको रुपमा प्रकट हुन थालेको स्थितिबाट नेपालले पनि आर्थिक फाइदा उठाउनेतिर सोँच्नु आवश्यक छ। बर्मामा अहिले पनि ठूलो संख्यामा नेपालीमूलका व्यक्तिहरु बसोबास गर्छन। त्यहाँ नेपालीमूलका व्यक्तिहरुको संख्या करिब ५ लाख रहेको अनुमान गरिन्छ। नेपालीहरु त्यहाँ दुई सय वर्ष पहिलेदेखि नै बस्दै आएका छन। बर्माका नेपालीमूलका व्यक्तिहरुसँग व्यापार गर्न नेपाली व्यापारीहरुलाई सजिलो हुन्छ पनि। यो स्थितिको फाइदा नेपालले उठाउन सक्नु पर्दछ। अहिले भारतीयमूलका व्यक्तिहरुको बसोबास सं रा अमेरिका, यूरोप, अष्ट्रेलिया र अफ्रिकमा ठूलो संख्यामा रहेको हुनाले भारतीय व्यापारीहरुले उनीहरुले मन पराउने खाद्यान्न, कपडा, गरगहना, आदि ठूलो परिमाणमा ती क्षेत्रहरुमा निर्यात गरेर राम्रो मुनाफा प्राप्त गरि रहेका छन।

विश्वराज अधिकारी

The Leader-Story-29

नेताको आत्मा

शिक्षित, सुशिल एवं सरल स्वभावको त्यो युवकमा अचानक आएको एक अनौठो परिवर्तनले गाउँका सबैलाई अति नै अचम्ममा पारेको थियो। पहिले, कहिलै झूठो नबोल्ने, कसैलाई नठग्ने, मिलनसार र सहृदयी व्यक्ति परिवर्तन भएर साँचो कुरा कहिले पनि नबोल्ने, अरुलाई झुक्याएर ठग्ने, अति स्वार्थी र अपराधी प्रवृतिको समेत भएको थियो। कहिले, तँ यो जातको म त्यो जातको, कहिले तँ यो क्षेत्रको म त्यो क्षेत्रको, कहिले तँ यो विचारधाराको म त्यो विचारधाराको, कहिले तँ शोषक, शासक, दलाल म शोषित भन्दै गाउँ घरमा हिँड्न थालेको थियो। त्यो युवकको त्यस्तो व्यवहारको बिरोध गर्नेलाई उसले ज्यानै समेत लिन धम्की दिन थाल्यो। अनौठो परिवर्तन त्यो युवकमा आएको देखेर सबैमा चिन्ता चुलिएर गयो। एक दिन गाउँका सबैले बल प्रयोग गरेर नै उसलाई गाउँकै मनोचिकित्सक कहाँ पुर्याए। चिकित्सकबाट न त उपचार नै हुन सक्यो न त कुन रोगले उसलाई सताएको हो भन्ने पत्ता लाग्न सक्यो। ठूलो शहरका कुनै चिकित्सकले रोग पत्ता लगाएर निको पार्न सक्ने हुन कि भने आशमा सबै गाउँलेहरु मिलेर त्यो युवकलाई एक ठूलो शरहरमा पुर्याए, एक प्रख्यात मनोचिकित्सकलाई देखाए। ती ठूला चिकित्सकले पनि न त उपचार नै गर्न सके न त कुन रोग लागेको हो भन्न सके।

त्यस गाउँका एक प्रौढ व्यक्तिले एक अन्तिम उपाय प्रयोग गर्न सबैलाई सहमत पारे। अन्तिम उपायको प्रयोग गर्दै त्यो युवकलाई  एक झाँक्रीको घरमा पुर्याइयो। लामो समयको टुना मुना र झारफुक पछि त्यो झाँक्रीले घोषण गर्यो “यो युवकमा एक मृत नेताको आत्माले प्रवेश गरेको रहेछ।”

गाउँलेहरु मध्ये केहीले पत्याए केहीले पत्याएन। त्यो झाँक्रीले अर्को पनि घोषणा गर्यो “यो युवकको रोग म सँधैका लागि निको पार्न सक्छु। तर त्यस्तो गर्न, यो युवकमा आएको त्यो मृत नेताको आत्मा झिकेर कुनै जिवित तर त्यस्तै स्वभावको नेतामा त्यो आत्मा प्रवेश गराउनु पर्दछ। मृत नेताको स्वभाव र जिवित नेताको स्वभाव एउटै भएकोले केही फरक पर्दैन, मिल्न आउँछ। मृत नेताको आत्मा र जिवित नेता मिलेर बस्न सक्छन, एउटै किसिमको स्वभाव भएको कारणले गर्दा।”

एउटा गाउँलेले संका व्यक्त गर्यो “……………तर त्यस्तै स्वभाव भएको नेता कसरी खोज्ने?”

अर्कोले तत्काल उत्तर दियो “धन्दा, सुर्ता लिनु पर्देन, त्यस्ता नेताहरु थुप्रै देखिएका छन हाम्रो गाउँ घरमा, आज भोलि।”

अचम्म भयो! मृत नेताको आत्मा त्यो युवकबाट झिकेर त्यो झाँक्रीले एक जिवित नेतामा हाले पछि त्यो युवक पूर्ण रुपमा रोगमुक्त भएको थियो। 

Bishwa Raj Adhikari 

Your Turn-Poem of the week-45

आफ्नो आफ्नो पालो

छोपिंदैन भन्छन घाम

सात बादल थपे पनि

रोकिंदैन ज्योति कत्ति

जे जस्तो परे पनि

तर जति जति उघ्रियोस भन्छन

कालो हुँदै गएको  छ आकाश

बादलले छोपिएर आज किन यस्तो

देखिएको छ निर्धो अति तेज प्रकाश

समयले पार्दो रहेछ तर कहिले

प्रदीप्त घाम पनि बाक्लो कालो

नियतिको खेल हो हजूर

कहिले यसको कहिले उसको पालो

Bishwa Raj Adhikari

Female Education Base For Economic Development-Article-66

महिला शिक्षा आर्थिक विकासको आधार सतम्भ

महिला शिक्षा व्यक्ति, परिवार एवं राष्ट्रको आर्थिक विकासको महत्वपूर्ण तत्वको रुपमा रहेको यथार्थलाई विकसित राष्ट्रहरुले स्वीकार गरेको तथ्य व्यवहारबाट नै देखिए पनि विकासशील राष्ट्रहरुमा भने  महिला शिक्षालाई अहिलेको यस्तो अति विकसित संचारको युगमा पनि महत्व नदिइएको विकासशील राष्ट्रहरुमा विद्यमान रहेको महिला साक्षरताको स्तरबाट प्रष्ट हुन आउँछ। अफ्रिका, लेटिन अमेरिका, एशिया, पूर्वी यूरोप लगायत मध्यपूर्वका धेरै राष्ट्रहरुमा महिलाहरुको  साक्षरता एवं शिक्षाको स्तर अहिले पनि कमजोर छ। यी क्षेत्रका धेरै महिलाहरु स्कूल, स्वास्थ्य सेवा, भूमि एवं आर्थिक स्रोतको उपयोग जस्ता सुविधाहरु बाट बंचित छन। विश्वमा भएका कुल निरक्षर मध्ये महिलाहरु मात्र करिब ६७ प्रतिशत निरक्षर छन। सामाजिक संस्कृति र परिवारहरुको बैचारिक पृष्ठभूमिले महिलाहरुलाई शिक्षाबाट बंचित पार्नमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। विकासशील राष्ट्रका निर्धन परिवारहरुमा महिला शिक्षाको स्थिति त झनै दयनीय छ। महिला साक्षरताको स्थिति हेर्दा केही राष्ट्रहरुमा ज्यादै कम मात्रामा महिलाहरु साक्षर रहेको पाइन्छ। अफगानिस्तान १२.६, बुर्किना फासोमा १५.२, चाडमा २४.२, इथोपियामा ३५.१, गाम्बिया ४०. ४, गिनीमा ३०,  मालीमा २०.३, नाइजरमा १५.१, सियरा लियोन २४.४, सोमालियामा २५.८, साउथ सुडानमा १६ प्रतिशत महिलाहरु मात्र साक्षर रहेको पाइन्छ। यसै गरी भारतमा ६५. ४, बंगलदेशमा ५२.२, नेपालमा ४८. ३, पाकिस्तान ४०.३ प्रतिशत महिलाहरु साक्षर रहेको पाइन्छ। जवकी विकसित मुलुकहरुमा महिला साक्षरता उच्च रहेको पाइन्छ। केही विकसित वा धनी मुलुकहरु, जस्तै अष्ट्रेलियामा ९९, बेल्जियममा ९९, डेनमार्कमा ९९, फ्रान्समा ९९, फिनलैन्डमा १००, जर्मनीमा ९९, जापानमा ९९, न्युजिलैण्डमा ९९, नर्वेमा १००, स्विट्जरलैण्डमा ९९, संयुक्त राज्य अमेरिकामा ९९, संयुक्त अधिराज्यमा ९९ प्रतिशत महिलाहरु साक्षर रहेको पाइएको छ।  

गरिब राष्ट्रका धेरै परिवारहरुले परम्परागत विश्वास एवं संस्कृतिको कारणले गर्दा बालिकाहरुलाई स्कूल पठाउन वा शिक्षा दिन अनावश्यक ठान्छन र गरिबीको सम्बन्ध महिला शिक्षासँग छ भन्ने यथार्थलाई पूर्ण रुपमा वेवास्ता गर्छन। उनीहरुले त्यस किसिमको व्यवहार गर्नु कारण पनि फेरि शिक्षाको अभाब नै हो। तर विकासशील राष्ट्रका, खास गरि निर्धन परिवारहरुले के बुझ्न आवश्यक छ भने गरिबी र महिला शिक्षा बीच गहिरो सम्बन्ध छ। गरिबीको कुचक्रबाट बाहिर आउन महिलाहरुलाई शिक्षित र शिक्षित पार्न नसके पनि कमसे कम साक्षर पार्न आवश्यक छ। महिलाहरु साक्षर भएर मात्र पनि परिवार र समाजलाई गरिबीको दल दल बाट बाहिर ल्याउन सक्छन। तर अहिले विकासशील राष्ट्रहरुमा परम्परागत विश्वास एव संस्कृतिको कारणले गर्दा महिलाहरुको कम उमेरमा विवाह गरि दिएर तथा उनीहरुलाई उचित शिक्षा प्रदान नगरेर महिलाहरुलाई मात्र होइन, परिवारहरुलाई नै झन झन निर्धन बनाउने कार्य भइ रहेको छ। अनुभवहरुले के देखाएका छन भने जुन देशले महिला शिक्षामा बढी जोड दिएको छ, नारी-अधिकारहरुको सम्मान गरेको छ, ले तुलनात्मक रुपमा द्रुततर गतिमा आर्थिक प्रगति गरेको छ। यो तथ्य अफगानिस्तान र बंगलादेशको तुलना गर्दा पनि प्रष्ट हुन आउँछ। बंगलादेशले महिला शिक्षामा अति नै जोड दिएको छ। बंगलदेशमा महिला साक्षरता अहिले ५२.२ प्रतिशत छ। जबकी यस्तो स्थिति अफगानिस्तानमा छैन। अफगानी परिवारहरु महिला शिक्षाप्रति उत्साही नभएकोले त्यहाँ महिला साक्षरताको स्थिति नाजुक छ। अफगानिस्तानमा १२ .६ प्रतिशत महिलाहरु मात्र साक्षर छन। बंगलादेशको प्रति व्यक्ति आय अमेरिकी डलरमा ($) १,७९०.२६ (PPP) छ भने अफगानिस्तानको ($) ९५६.०० (PPP) छ। बंगलादेशले महिला शिक्षामा जोड दिएको कारणले गर्दा राष्ट्र समृद्धि तिर अगाडि बढेको मात्र छैन साथै मुलुकले शिशु, बालबलिका एवं मातृ मृत्यु दर पनि कम पार्दै लगेको छ। बंगलादेश विश्वको तेस्रो ठूलो कपडा निर्यात गर्ने मुलुक पनि हो। बंगलादेशको कपडा उद्योगमा करिब तीस लाख व्यक्तिहरुले रोजगारी पाएका छन र ती रोजगारहरु मध्ये महिलाहरुको संख्या ९० प्रतिशत रहेको छ। बंगलादेशले करिब तीन चौथाइ निर्यात-आम्दानी कपडा निर्यातबाट नै प्राप्त गर्दछ।

महिलाहरुलाई आर्थिक विकासको महत्वपूर्ण संवाहक (Agent) मान्ने  गरिन्छ। महिला शिक्षित हुने बित्तिकै त्यसको सकारात्मक असर परिवारको आर्थिक जिवनमा पर्न जान्छ। एउटा शिक्षित महिलाले आफ्नो परिवारको संख्या (जन्म) मा नियन्त्रण गर्ने, सुरक्षित किसिमबाट प्रशुति गराउने, बाल बालिकालाई कुपोषणबाट जोगाउने, बाल बालिकालाई उचित शिक्षा दिने एवं घरमा बाल बालिकालाई अध्ययनको राम्रो वातावरण सृजना गरि दिने, स्रोत एवं साधनहरुको उचित व्यवस्थापन गर्ने जस्ता आर्थिक पक्षहरु सँग जोडिएका महत्वपूर्ण कार्यहरु गर्न सक्छीन। बाल बालिकाहरुको पहिलो पाठशाला भनेको घर हो र घरमा नै उनीहरुले जिवनका आधारभूत कुराहरु सिक्छन। घरमा बाल बालिकाको अधिकांश समय बाबु भन्दा आमासँग बित्ने हुनाले उनीहरुले बढी कुराहरु आमाबाट नै सिक्छन। यस अर्थमा बाल बालिकाहरुको पहिलो शिक्षक आमाहरु नै हुन। त्यसकारण आमाहरु साक्षर भएमा, शिक्षित भएमा, उनीहरुले आफ्ना बाल बालिकाहरुलाई उचित शिक्षा दिन सक्छन। सबल नागरिक बनाउन सक्छन।

नेपालको आर्थिक विकासलाई महिला शिक्षासँग जोड्न सकिन्छ। नेपालमा महिला शिक्षा सन्तोषप्रद स्थितिमा छैन र यो कारणले गर्दा पनि मुलुकको आर्थिक विकासको गति सुस्त हुन गएको हो। नेपालमा अहिले पनि धेरै परिवारहरु महिला शिक्षा प्रति उदासीन रहेको पाइन्छ। ती परिवारहरुले महिला शिक्षालाई महत्वहीन ठान्छन, छोरीहरुलाई स्कूल पठाउँदैनन्। तर यथार्थ के हो भने गरिबीलाई पराजित गर्न महिलाहरुलाई साक्षर एवं शिक्षित नपारी हुँदैन, छोरीहरुलाई स्कुल नपठाइ हुँदैन। महिलाहरुलाई आर्थिक रुपमा आत्मनिर्भर पार्न, उनीहरु माथि हुने अनेक किसिमका हत्या, हिंसा, अत्याचार एवं विभिन्न किसिमका भेदभाव नियन्त्र गर्न, महिलाहरुलाई साक्षर एवं शिक्षित पार्न आवश्यक छ। साक्षर एवं शिक्षित महिलाहरुको संख्यामा वृद्धि भएमा मात्र नेपालको आर्थिक विकासको गतिलाई द्रुततर पार्न सकिन्छ।

राष्ट्रलाई आर्थिक रुपमा सबल पार्न महिलाहरुलाई आर्थिक रुपमा आत्म निर्भर तुल्याउन आवश्यक छ। महिलालहरु राष्ट्रिय आर्थिक विकासका संवाहक हुन।

 करिब एक डेढ महिना पहिले, बीरगंजको आसपासमा एउटा ज्यादै दुखद एवं अकल्पनीय घटना घटेको थियो। त्यो घटना महिला हिँसासँग नै सम्बन्धित थियो। समाचारहरुमा उल्लेख भए अनुसार, उक्त घटनामा एक महिलाले आफ्ना दुई छोराहरुलाई इनारमा फालेर, पछि आफूले पनि उक्त इनारमा हाम फालेकी थिइन। जीतपुरको एक उद्योगमा कार्यरत आफ्ना पतिको यातना सहन नसकेर उक्त महिलाले त्यस्तो डर लाग्दो  कार्य गरेकी थिइन। पतिलाई रीस देखाउने झोकमा  आफ्नो र छोराहरुको हत्या गर्न खोज्ने ती महिलाको ज्यान जोगाउन भने उद्दारकर्ताहरु सफल भएका थिए। तर तिनका दुइ छोराहरुको भने ज्यान गएको थियो।

त्यो दर्दनाक घटनालाई महिला शिक्षा सँग जोड्न सकिन्छ। यदि ती महिला शिक्षित भइ दिएको भए उनले स्वंले नै पनि आय आर्जन गरेर आफ्ना सन्तानहरुको हेरचाह गर्न सक्थिन र दिनहुँ पतिको हिंसाको सिकार हुनु पर्थेन। शिक्षित भएर, आर्थिक रुपमा स्वावलम्बी भइ दिएको भए स्वतन्त्ररुपमा निर्णय लिन सक्थिन, त्यस्तो पीडक पतिमाथि आश्रित भएर बाध्यात्मक  स्थितिमा उनले बस्नु पर्ने थिएन। उनले राम्रो शिक्षा दिक्षा पाएको भए रीसको आवेगमा आएर आफ्नै सन्तानलाई मार्ने जस्तो अमानवीय कार्य गर्थिनन होला।  

नेपालमा, परिवार, समाज एवं समग्र राष्ट्रको आथिक विकास गर्न महिला शिक्षालाई राष्ट्रिय अभियानको रुपमा अगाडि बढाउन आवश्यक छ। यस्तो अभियानलाई केवल राष्ट्रको वा सरकारको दायित्व मात्र मानेर व्यक्ति र परिवारहरु पन्छिन मिल्दैन। यो अभियानलाई व्यक्ति एवं परिवारहरुले त झनै महत्व दिन आवश्यक छ। नारी शिक्षालाई महत्व दिएर नै नेपाली समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सकिन्छ। महिला शिक्षा अभियानलाई अगाडि बढाउन कुनै जात, क्षेत्र आदिको आधारमा होइन, निर्धनताको आधारमा परिवारहरुलाई आर्थिक सहयोग गरेर छोरीहरुलाई स्कूल पठाउन सरकारले अभिभावकहरुलाई उत्प्रेरित गर्न आवश्यक छ।  निर्धन परिवारका छोरीहरुलाई सरकारले निशुल्क उच्च शिक्षा, प्राविधिक शिक्षा ( डाक्टर, इन्जिनियर, पाइलट, वैज्ञानिक) प्रदान गर्ने व्यवस्था गरेरमा महिला शिक्षाको स्तरमा वृद्धि हुन सक्छ। तर यो भन्दा पनि ज्यादै जरूरी, निर्धन परिवारहरुले छोरीहरुलाई स्कूल ल्याउने वातावरण सृजना गर्न, छोरीहरुलाई स्कूल पठाउने त्यस्ता परिवारहरुलाई सरकारले मासिक आर्थिक सहयोग गर्न आवश्यक छ। यस्तो गरेमा निर्धन परिवारहरु पनि छोरीहरुलाई स्कूल पठाउन उत्प्रेरित हुन्छ। तर मुख्य रुपमा भने छोरीहरुलाई स्कूल पठाउने संस्कृतिको विकासमा जोड दिन आवश्यक छ, खास गरि तराई र पहाडका गाउँहरुमा।

Bishwa Raj Adhikari