नेपाल–भारत
व्यापार:
फाइदामा को?
नेपाल–भारत
श्रम व्यापारमा कुन राष्ट्र बढी लाभान्वित भएको छ भन्ने प्रश्न गर्दा जोसुकैले
दिने उत्तर नेपाल हो। धेरैलाई लागेको छ यी दुई देशबीच श्रम व्यापारमा नेपालले बढी
लाभ हासिल गरेको छ। मुख्यगरी धेरै भारतीयलाई यो लाग्दछ कि नेपालले श्रम व्यापारबाट
बढी लाभ प्राप्त गरिरहेको छ, किनभने भारतीय श्रम बजारमा ठूलो सङ्ख्यामा नेपाली श्रमिकहरू कार्यरत
छन्। तर यो सत्य होइन। नेपाल–भारतबीच श्रम व्यापारमा भारतले ठूलो मात्रमा मौद्रिक
लाभ प्राप्त गरिरहेको छ, कसरी
? आउनुहोस् तथ्य र तथ्याङ्कसहित हेरौं।
तुलना गरौं।
नेपाली श्रमिक भारतीय श्रम बजारमा गएर जति
कमाउँछन् त्यसको कैयौं गुणा बढी भारतीय श्रमिक नेपाल आएर कमाउँछन र कमाएको त्यो
पैसा आफ्नो घर (भारत) ठूलो परिमाणमा रेमिट्यान्सको रूपमा
पठाउँछन्।
भारतमा
काम गर्ने नेपाली श्रमिकहरूमा ठूलो सङ्ख्यामा अदक्ष कामदारहरू छन् र अदक्ष कामदारहरूले
अति न्यून ज्याला पाउँछन्। तर नेपालमा काम गर्ने भारतीय श्रमिकहरूमा ठूलो
सङ्ख्यामा दक्ष कामदारहरू हुन्। सुन–चाँदीको गहना बनाउने कारिगर होस् वा घर
निर्माणमा संलग्न मिस्त्री, यस्ता दक्ष भारतीय कामदारहरू नेपालको श्रम बजारमा काम गरिरहेका छन् र
उनीहरूको ज्यालादर ज्यादै उच्च छ। उनीहरुले उच्चदरमा ज्याला पाइरहेका छन्।
रेमिट्यान्सकै कुरा गर्ने हो भने भारतीय
श्रमिकहरूले नेपालबाट बर्सेनि लगभग ५ (सन् २०१७ मा ४.५८७) बिलियन डलर कमाएर भारत
लगेको पाइन्छ। तर नेपाली श्रमिकहरू भने बर्सेनि केवल १ (सन् २०१७ मा १.०२१) बिलियन
डलर भारतबाट कमाएर ल्याएको तथ्यांकबाट देखिन्छ। उल्टो भारतका केही सञ्चार
माध्यमहरू नेपालका ४० लाख श्रमिकलाई भारतले रोजीरोटी दिएको फुर्ती लगाउँछन्। यी
सञ्चार माध्यमहरूले एक पटक नेपाल-भारत बीचको रेमिट्यान्स तथ्यांक हेरुन।
नेपालीहरूले भारतबाट कमाएर ल्याएको पैसा पुनः
भारत फर्कन्छ। कसरी? प्रश्न
जटिल छ। नेपाली बजारहरू उपलब्ध सामनाहरूमा ५० देखि ६० प्रतिशत भारतीय सामानमात्र
हुन्छ, नेपालको आफ्नो उत्पादन औंलामा गन्न
सकिने सङ्ख्यामा मात्र छ। यसरी नेपालीहरूले भारतबाट कमाएर ल्याएको पैसा भारतीय
वस्तु खरीद गर्दा नेपालीहरूले भारतबाट कमाएर ल्याएको त्यो पैसा पुनः भारत फर्कन्छ, ठूलो धनराशिको रूपमा। अनि भारतले भन्छ
नेपाललाई गुन लगाएको। बरु नेपालले भारतलाई गुन लगाएको छ। होइन र?
भारत विश्वमा सर्वाधिक रेमिट्यान्स प्राप्त
गर्ने राष्ट्र हो। एक नम्बर राष्ट्र हो। भारतले सर्वाधिक रेमिट्यान्स युनाडटेड अरब
इमिरेट्सबाट प्राप्त गर्छ। त्यसपछि अमेरिकाबाट प्राप्त गर्छ। अमेरिकापछि साउदी
अरेबियाबाट अनि नेपालबाट प्राप्त गर्छ।
भारतले विश्वका दश राष्ट्रबाट बढी रेमिट्यान्स प्राप्त गर्ने सूचीमा नेपालको स्थान
चौथो नम्बरमा पर्छ। भौगोलिक र आर्थिक कारोबारको हिसाबले नेपाल सानो राष्ट्र भए
तापनि नेपालबाट भारतीयहरूले ठूलो परिमाणमा रेमिट्यान्स प्राप्त गर्छन्। नेपाल–भारत
व्यापारबाट भारतले यति ठूलो लाभ प्राप्त गरे तापनि त्यहाँका नेताहरूले, नेपालले भारतको गुन बिर्सेर चीनको हित
गरेकोले नेपाललाई पाठ पढाउन नेपालमाथि नाकाबन्दी लगाइदिने कुरा गर्छन्। नेपाललाई
धम्क्याउँछन्। भारतले विश्वका अनेक देशबाट रेमिट्यान्स लग्नेमा नेपाल चौथो नम्बरमा
रहेको तथ्य बिर्सन्छन्। गुन भारतले नेपाललाई लगाएको हो कि नेपालले भारतलाई?
श्रम व्यापारबाट भारतले नेपालबाट कति बढी
कमाउँछ भन्ने कुरा त माथिको तथ्याङ्कले नै देखाइसक्यो। अब कुरा गरौं, वस्तु र सेवा–व्यवसायको।
नेपाल भारतको एक संरक्षित बजार बन्दै गएको
तथ्य हामी सबैलाई थाहा भएको कुरा हो। हामीले भारततर्फ जुन परिमाणमा निर्यात गर्छौ
त्यसको कैयौं गुणा बढी भारतबाट आयात गर्छौं। अर्थात् ठूलो परिमाणमा आयात गर्छौं।
मोटर, हैभी मेशिन, औजारहरू मात्र होइन, खाद्यान्नसम्म आयात गर्छौं। त्यति
मात्र हो र, सियो–धागोसम्म पनि आयात गर्छौं।
भारततिर निर्यात कम र भारतबाट आयात बढी भएर उत्पन्न हुने व्यापार असन्तुलनको
भुक्तानी हामीले भारतलाई डलरमा गर्छौं किनभने भारततर्फ निर्यात कम भएकोले हामीसँग
पर्याप्त भारतीय रुपियाँ हुँदैन र भए जति भारतीय वस्तु आयात गर्दा भुक्तानी गर्नमा
खर्च गर्छौं। स्थिति कतिसम्म विडम्बनापूर्ण छ भने हामी नेपालीले अरब, अमेरिका, युरोप, अस्ट्रेलिया
आदि राष्ट्रबाट कमाएर नेपाल ल्याएको पैसा (रेमिट्यान्स) भारतीय वस्तु र सेवा
(जस्तै पर्यटनः धार्मिक, शैक्षिक, सामाजिक, मनोरञ्जन) खरीदमा खर्च गर्छौं। नेपाली उद्योगलाई होइन, भारतीय उद्योगहरूलाई धनी बनाउँछौं। तर
भारतीय नेताहरूकै घुर्की छ –“नेपाल में नाकाबन्दी कर देंगे।”
हाम्रा उद्योग सुक्दै गए, किन? हामीले यो प्रश्नको उत्तर
खोज्ने प्रयास गरेका छौं? हाम्रा कलकारखानाहरू बन्द हुँदै गए। हामी भारतको संरक्षित बजार बन्दै
गयौं। किन होला?
यो
प्रश्नले हामीलाई किन झक्झक्याएन?
नेपालको अर्थतन्त्र सानो भएको हुनाले यहाँ
उत्पादित वस्तु स्वाभाविकरूपमा महँगो हुन पुग्छ। अर्कोतिर भारतको अर्थतन्त्र विशाल
भएको हुनाले त्यहाँ उत्पादित वस्तु सस्तो हुन्छ, नेपालमा उत्पादित वस्तुको तुलनामा। नेपालमा अनियन्त्रित किसिमले
भारतीय समान आउने र नेपालमा नै सस्तो उत्पादन गर्ने कोशिश नगरिएकोले नेपाली
उद्योगहरू सुक्दै गए र नेपाल भारतको संरक्षित बजार बन्न पुग्यो। नेपालले केही
उद्योगलाई संरक्षण दिएर भए पनि स्वदेशी उत्पादन वृद्धि गर्नुपर्दथ्यो। जस्तै
धातुका मूर्तिहरू नेपालका मौलिक वस्तु हुन्। नेपालले यसलाई संरक्षित गर्न सक्छ।
यसैगरी नेपालमा ठूलो सङ्ख्यामा कार, बस,
ट्रक
खरीद हुन्छ। यी वस्तु नेपालमैं उत्पादन गर्न सकिन्छ। पूर्ण नेपाली लगानीमा उत्पादन
गर्न सनके विदेशी लगानीकर्ताहरूलाई नेपालमा आमन्त्रित गर्न सकिन्छ।
नेपाल भारतबीच खुला सिमानाले पनि नेपाली
उद्योगहरू नसप्रिनुमा ठूलो योगदान पु–याएको छ। खासगरी नेपालको तराई क्षेत्रका
उद्योगहरू नफस्टाउनुमा नेपाल र भारतबीच खुला सिमाना जिम्मेवार छ। दुई देशबीच खुला
सिमानाले गर्दा भारतीय बजारबाट ठूलो परिमाणमा अनेक वस्तु तस्करी भएर आउँछ।
अर्कोतिर सीमा क्षेत्रमा बस्ने नेपालीहरूका लागि नेपाली बजारभन्दा भारतीय बजारमा
सस्तो सामान पाउने हुँदा नेपालीहरूले ठूलो परिमाणमा भारतीय बजारबाट सामानहरू खरीद
गर्छन्। यसले गर्दा पनि सीमावर्ती क्षेत्रमा रहेका नेपाली बजारहरू सुक्दै गएका
छन्। यसैले गर्दा तराई क्षेत्रमा पहिलेजस्तो आर्थिक समृद्धि छैन। कुनै समय अन्नको
भण्डार मानिने तराईबाट धान, चामलजस्ता खाद्यान्न भारत, बङ्गलादेश, मरिसससम्म
निर्यात हुन्थ्यो। अहिले स्थिति यस्तो छ कि तराईमा रोजगार नपाएका हजारौं युवा खाडी
मुलुकहरूमा जान बाध्य भएका छन्। आर्थिकरूपमा तराई खोक्रो हुँदै गएको छ।
रेमिट्यान्सले तराईमा ल्याएको आर्थिक समृद्धि क्षणिक हो, दीर्घकालीन होइन किनभने तराईका
युवाहरूले खाडीबाट ल्याएको रेमिट्यान्सको प्रयोग केवल खानपिन, भोज–भतेर, लत्ता–कपडामा खर्च भएको छ, आर्थिक संरचना वा कलकारखाना स्थापनामा
भएको छैन।
नेपालको आर्थिक विकास तीव्र गतिमा गर्ने हो, खासगरी तराई क्षेत्रमा आर्थिक समृद्धि
ल्याउने हो भने नेपाल–भारत सीमा व्यवस्थित एवं नियन्त्रित गर्नुको विकल्प छैन।
नेपाल र भारतको सीमा क्षेत्रमा हुने आवागमन व्यवस्थित गर्न पासपोर्ट र भीसाको
व्यवस्था हुन अति आवश्यक छ। साथै तराई क्षेत्रको आर्थिक विकास द्रुततर गतिमा गर्न
नेपाल भारतबीच सीमा आवागमन व्यवस्थित गर्न आवश्यक छ। अहिलेको स्थितिजस्तै
नेपाल–भारत सिमाना यस्तै किसिमले खुला रहने हो भने नेपालका तराई क्षेत्रका बजार
(शहर) हरू सुक्दै जान्छन्, गौर र मलङ्गवा शहरहरू सुकेजस्तै। कुनै दिन वीरगंज, जनकपुरको अवस्था पनि त्यस्तै हुनेछ, स्थिति यस्तै रहने हो भने। हुन पनि
हेटौंडा सीमाभन्दा पर रहेकोले यो शहरको तीव्र गतिमा विकास भइरहेको छ। २०–२५ वर्ष
पहिलेसम्म आर्थिक प्रगतिको हिसाबले वीरगंज हेटौंडाभन्दा धेरै अगाडि थियो। अहिले
वीरगंजलगायत यस वरपरका गाउँका युवा ठूलो सङ्ख्यामा अरबतिर रोजगारका लागि हिंडेका
छन्। पहिले धानमिल, चीनी
कारखाना, कृषि औजार कारखाना, कपडा कारखाना आदिले ठूलो सङ्ख्यामा
वीरगंज एवं यस वरपरका व्यक्तिलाई रोजगार दिएको थियो।
हामीले नेपाली उद्योग समाप्त पारेर भारतीय
उद्योगहरूलाई धनी पारेका छौं। आफू उत्पादन गर्दैनौं, विदेशबाट कमाएर ल्याउँछौं, अनि त्यो पैसा भारतीय वस्तु खरीद गरेर भारततिर नै पठाउँछौं। उल्टो
भारतको खप्की (डाँट) खान्छौं र सुन्छौं कि भारतले नेपाललाई पालेको छ। नेपालले
भारतको कुरा नमान्ने हो भने आर्थिक नाकाबन्दी गरिदिन्छौं। मेरो विचारमा भारतले
एकपटक लामो समयका लागि आर्थिक नाकाबन्दी गरिदिए हुन्थ्यो। यस्तो भएमा नेपालमा
उद्योगधन्दाको विकास हुन्थ्यो। नेपालले स्वावलम्बी किसिमले राष्ट्रको आर्थिक विकास
गथ्र्यो। भारतको सधैंको घुर्की सहने स्थितिको अन्त्य हुन्थ्यो।
विश्वराज अधिकारी
Friday, July 17, 2020
Photo: Google
No comments:
Post a Comment