नेपालमा कृषि मल सङ्कटः समाधानका उपाय
नेपालमा
हरेक वर्ष बाली लगाउने र हुक्र्याउने बेलामा कृषि मलको ठूलो अभाव हुन्छ मल प्राप्त गर्न कृषकहरूले अनेक समस्याको सामना
गर्नुपर्दछ। एक किसिमको युद्ध नै गर्नुपर्छ। यो नौलो कुरा होइन। यसमा आश्चर्य
मान्नुपर्ने कारण पनि देखिंदैन। तर आश्चर्य के कुरामा मान्नुपर्दछ छ भने दशकौं
बितिसक्ता पनि हामी आफैले कृषि मल उत्पादन गर्न सकेका छैनौं। नेपालमा ठूलो
परिणाममा मल खपत हुने गरे तापनि आवश्यक मल विदेशबाट आयात गरिरहेका छौं। मल खरीदमा
प्रत्येक वर्ष ठूलो रकम बाहिर पठाइरहेका छौं। विदेशमा पसिना बगाएर कमाएको पैसाको
ठूलो भाग मल खरीदमा अर्को देश पठाइरहेका छौं। मल विक्रेता देशलाई राम्रो आम्दानी
गराइरहेका छौं। यो एक किसिमको बृहत् राष्ट्रिय चुहावट त हो नै, हाम्रो ठूलो गैरजिम्मेवारीपन हो, लज्जाबोध हुनुपर्ने विषय हो।
कृषि मल अर्ध वा पूर्ण विलासी वस्तु होइन। यो
अत्यावश्यक वस्तु हो। कृषिमा आश्रित नेपालको लागि मल अत्यावश्यक वस्तुहरूमध्ये
एउटा हो। मलको अभावमा कृषकहरू आफ्नो लगानी (बाली) को उचित प्रतिफल पाउन सक्तैनन्
भने राष्ट्रले ठूलो आर्थिक क्षति बेहोर्नुपर्दछ। अर्कोतिर राष्ट्रलाई आवश्यक पर्ने
परिमाणमा खाद्यान्न उत्पादन गर्न सकिन्न। किनकि हाम्रो खाद्य पदार्थ दालभात, तरकारी यही कृषि मलको आपूर्तिसँग
जोडिएको छ।
कृषि
मल राष्ट्रको लागि यति अत्यावश्यक वस्तु हुँदाहुँदै पनि यसको उत्पादन स्वदेशमा हुन
नसक्नु आफैमा अनौठो कुरा हो। हाम्रो लाछीपन हो। नेपालमा प्रजातन्त्रको
पुनस्र्थापना २०४७ सालमा भएपछि धेरै व्यक्ति अर्थ र कृषि मन्त्री भए। कुनै पनि
अर्थ वा कृषि मन्त्रीले नेपालमा नै कृषि मल उत्पादन गर्ने पहल नगर्नु अर्को ठूलो
अनौठो कुरा हो। यस्तो हुनुको मुख्य कारण नेताहरूको ध्यान शक्ति र सत्तामा मात्र
केन्द्रित हुनु हो। दलगत स्वार्थमा लीन हुनु हो। नेताहरूलाई विकासको लागि
जिम्मेवार बनाउन नसक्नु जनताको पनि कमजोरी हो। यस आरोपबाट जनता पनि उन्मुक्ति पाउन
सक्दैन।
पञ्चायतकालमा स्वदेशमा नै कृषि मल उत्पादन
गर्ने विषयलाई महत्व नदिइए तापनि कृषकहरूले सहजै आयातित मल प्राप्त गर्न सकून्
भनेर ‘कृषि सामग्री संस्थान’को स्थापना गरिएको थियो। नेपालका अनेक भागमा छरिएर
रहेका कृषि सामग्री संस्थानका शाखा कार्यालयहरूले कृषकहरूको माग अनुसार मल आपूर्ति
गर्ने कार्य गरेका थिए। खासगरी तराईका जिल्लाहरूमा यो संस्थानले प्रभावकारी
किसिमले कृषकहरूलाई कृषि मल उपलब्ध गराएको थियो। अति निर्धन कृषकहरूलाई सस्तो र सहज
किसिमले यो संस्थानले मल उपलब्ध गराउन नसके तापनि मध्यम र उच्च आय भएका कृषकहरूलाई
भने सरल किसिमले कृषि मल उपलब्ध गराउन सकेको थियो। र परिणामस्वरूप नेपालका कृषकहरू
प्रभावकारी किसिमले खाद्यान्न उत्पादन गर्न सफल भएका थिए। यो कालमा नेपाल चामलका
लागि आत्मनिर्भर हुन पुगेको थियो भने तराईका कृषकहरूले ठूलो परिमाणमा धान उत्पादन
गर्न सकेकाले भारत, बङ्गलादेश, मरिससजस्ता मुलुकहरूमा चामल निर्यात
हुन सकेको थियो। यही कालमा धानको उत्पादन ठूलो परिमाणमा भएकोले नेपालमा पहिलोपटक
‘धान चामल निर्यात कम्पनी’ स्थापना भएको थियो। यो काललाई नेपालको कृषिजगत्मा
‘स्वर्णकाल’को रूपमा लिन सकिन्छ।
नेपालमैं मल किन उत्पादन गर्ने?
अहिले पनि नेपालको कृषि क्षेत्रले बहुसङ्ख्यक
व्यक्तिलाई रोजगार दिएको छ। बहुसङ्ख्यक व्यक्तिले बाँच्ने अत्यावश्यक खाद्यान्न
यसै क्षेत्रबाट प्राप्त गर्छ। राष्ट्रिय उद्योगको स्थिति लाभदायी नभएकोले
कृषिमाथिको राष्ट्रिय निर्भरता झनै बढेर गएको छ। यस्तो विषम परिस्थितिमा कृषि
क्षेत्रको बेवास्ता गर्न मिल्दैन। कृषि मल नेपालमैं उत्पादन गर्ने विषयमा गम्भीर
बन्नुपर्छ। यो केवल सरकारको चासोको विषय नभएको हुनाले जनसामान्यले पनि यसलाई विशेष
महत्वका साथ लिनुपर्दछ।
नेपालमा ठूलो परिमाणमा कृषि मलको खपत हुने
भएकोले नेपाललाई कृषि मलको अति लाभदायक, भरपर्दो र सङ्गठित बजारको रूपमा लिनुपर्दछ। बर्सेनि ठूलो परिमाणमा
अनेक मुलुकबाट मल आयात गर्नुको साटो स्वदेशमैं उत्पादन गर्नुपर्छ। हामी आफैंले मल
उत्पादन नगर्नु व्यापारको ठूलो अवसर गुमाउनु हो। ठूलो लाभ प्राप्त गर्न नसक्नु हो।
राष्ट्रिय व्यापारबाट राम्रो आम्दानी गर्न नसक्नु हो। देशभित्रै व्यापारका अनेक
अवसर हुँदाहुँदै पनि व्यापार नगर्नु हो। देशभित्र रोजगार सृजना नगरेर रोजगारका
लागि विदेशतिर धाउनु हो।
हामीकहाँ व्यापारका अनेक अवसर छन्। तर हामीमा
अवसर पहिचान गर्ने क्षमताको अभाव, बौद्धिक क्षमताको कमी, अल्छीपन वा परनिर्भरताजस्ता कमजोरी छन्। जसले हामीलाई देशभित्र
उपलब्ध अवसरहरूको लाभदायक र प्रभावकारी ढङ्गले उपयोग गर्न दिइरहेका छैनन्।
देशभित्र प्राप्त अवसरहरूको बेवास्ता गरेर अवसर खोज्न हामी विदेश धाइरहेका छौं। यो
हाम्रो ठूलो कमजोरी हो। राष्ट्रको आर्थिक विकासको प्रमुख बाधक तत्व हो। उदाहरणका
लागि हामी प्रत्येक वर्ष लाखौंको सङ्ख्यामा भारतबाट बस, ट्रक, कार,
जीप, ट्याक्टर, पावर टिलर, मोटरसाइल खरीद गर्छौं तर ती वस्तु
देशभित्र उत्पादन गर्दैनौं। ती सामान खरीद गर्न राष्ट्रिय ढुकुटीबाट ठूलो धनराशि
खर्च गरेर भारतीय व्यापारीहरूलाई धनी तुल्याउँछौं। स्वदेशलाई गरीबीकै अवस्थामा
राख्छौं। यसरी कहीं देशको आर्थिक विकास हुन्छ?
नेपालमा निम्न तीन किसिमबाट कृषि मल उत्पादन
गर्न सकिन्छ। यस्तो गरेर कृषकहरूलाई सहज मल आपूर्ति गर्न त सकिन्छ नै, ठूलो परिमाणमा आयात नगरेर राष्ट्रिय
व्यापार घाटा पनि कम पार्न सकिन्छ।
पहिलो तरीका
नेपालमा सहकारी अवधारणा अनुरूप कृषि मल
उत्पादन गर्ने कारखाना स्थापना देशभित्रै गर्न सकिन्छ। मल कारखानाको स्वामी
सामान्य कृषकलाई बनाएर, उनीहरूकै
लगानी, व्यवस्थापन एवं नियन्त्रणमा नेपालमैं
ठूलो परिमाणमा कृषि मल उत्पादन गर्न सकिन्छ। यसैगरी देशका विभिन्न गाउँपालिकाहरूमा
पनि सानो स्तरमा प्रभावकारी किसिमले मल उत्पादन गर्न सकिन्छ। यस किसिमका उत्पादन
क्रियाकलापमा साना कृषकहरूलाई सहभागी गराउनु लाभदायक पनि हुन्छ। सरकारले बर्सेनि
कृषकहरूलाई मल खरीदमा दिने अनुदान रकम यस किसिमको मल कारखानाको स्थापनामा खर्च
गर्न सक्छ। यस किसमको मल कारखानाको स्थापनामा जिल्ला स्तरीय नेताहरूले पहल गर्नु
उपयुक्त हुन्छ।
दोस्रो तरीका
नेपालका ठूल्ठूला व्यापार गृह–चौधरी ग्रुप, दुग्गड, गोल्छा, खेतान, ज्योति समूह, कान्तिपुर प्रकाशन आदिले ठूलो लगानीमा
नेपालमा कृषि मल उत्पादन गर्न सक्ने पर्याप्त अवसर छ। यी व्यापार गृहहरूले
स्वदेशमा मल उत्पादन गरेमा उनीहरूको लगानी खेर जाँदैन। उनीहरूले ठूलो मात्रामा
प्रत्यक्ष लाभ प्राप्त गर्नेछन्। साथै नेपालमा कृषि उत्पादन बढेर अप्रत्यक्ष फाइदा
पनि हुनेछ। यसरी प्रत्यक्ष र परोक्ष दुई किसिमबाट लाभ प्राप्त हुनेछ।
ठूला–ठूला यी व्यापार गृहहरूले यो विषयलाई
गम्भीरतापूर्वक लिनुपर्दछ। देशको आर्थिक विकास गर्नु उनीहरूको पनि जिम्मेवारी हो।
अर्को किसिमले हेर्ने हो भने राष्ट्र गरीब भएमा यी व्यापार गृह पनि गरीब हुन्छन्
वा इच्छा गरे अनुरूप धन आर्जन गर्न सक्तैनन्। त्यस कारण यी व्यापार गृहहरू आफैं
धनी हुनका लागि पनि राष्ट्र र राष्ट्रको गरीब जनतालाई पनि धनी बनाउन आवश्यक छ। तर
दुःखको कुरो भने हाम्रा ठूला व्यापार गृहका मालिकहरूमा यो चिन्तनको सर्वथा अभाव छ।
तेस्रो तरीका
सार्वजनिक संस्थानको अवधारणा अनुरूप सरकारले
आफ्नै लगानी, व्यवस्थापन एवं नियन्त्रणमा
नेपालमा कृषि मल कारखाना स्थापना गरेर
देशभित्र हुने मलको माग र आपूर्ति सहज र सरल पार्न सक्छ। कृषकहरूलाई भरपर्दो
किसिमले मलको आपूर्ति गर्न सक्छ। यस किसिमबाट स्थापना हुने कारखानामा आफ्ना
कार्यकर्तालाई जागीर दिने उद्देश्य नराखेर पदमा भएका नेताहरूले निष्पक्षताका साथ
स्वतन्त्र किसिमले सञ्चालन हुन दिनुपर्छ। यस्तो गर्न आवश्यक पनि भइसकेको छ।
उपरोक्त तरीकाहरूमध्ये सर्वाधिक प्रभावकारी
चाहिं सहकारी अवधारणा अनुरूप नेपालमा कृषि मल कारखाना स्थापना गरेर मल उत्पादन
गर्नु हो। यसरी कृषकहरूलाई नै मल उत्पादनमा सहभागी गराएर मल उत्पादन र वितरण गर्ने
हो भने नेपालका तराई, पहाड
एवं हिमाली क्षेत्रमा पनि मलको आपूर्ति भरपर्दो पारेर कृषि उत्पादन अभिवृद्धि गर्न
सकिन्छ। नेपालको कृषि क्षेत्रलाई उन्नत पार्न सकिन्छ। मल आपूर्तिको समस्या समाधन
गर्न सकिन्छ।
विश्वराज अधिकारी
प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित Friday,
September 11, 2020
No comments:
Post a Comment