Autocratic Democracy and Economic Development-Article-449

 लोकतान्त्रिक निरङ्कुशतावाद र आर्थिक विकास

समय परिवर्तनसँगै अनेक किसिमका पद्धति, सिद्धान्त र वादहरूको विकास भयो। तिनको प्रयोग पनि भयो। तीमध्ये केहीले मात्र दीर्घ जीवन पाए। धेरैको मृत्यु भयो।

केही वाद र सिद्धान्त लोकहितका लागि निर्माण भएका थिए। तर तिनको प्रयोगकर्ताले ती वाद र सिद्धान्त केवल आफ्नो हितको लागि उपयोग गरे। केही वाद र सिद्धान्त निर्माण केही व्यक्तिले केवल आफ्नो हितका लागि गरे। आफ्नो स्वार्थ पूर्तिका लागि तिनको प्रयोग गरे। ती वाद र सिद्धान्तको प्रयोग गरेर जनतालाई झुक्याए, ठगे।

कुनै समय राजा, महाराजा र बादशाहहरूले निर्माण गरेका राष्ट्रवाद पनि निकै प्रचलनमा रह्यो। लोपप्रिय पनि रह्यो। राष्ट्रवादको नाममा करोडौं व्यक्तिले एकआपसमा युद्ध गरे। आफ्नो ज्यान दिए। राष्ट्रवादको नाममा, राज्य विस्तारको नाममा करोडौं व्यक्तिले युद्ध गरे। राजा, महाराजा र बादशाहहरूलाई फाइदा पु-याए। खासमा राष्ट्रवादको निर्माण राजा, महाराजहरूले आफ्नो फाइदाको लागि गरेका थिए। राजगद्दी वा सिंहासनको रक्षाका लागि गरेका थिए। राष्ट्रवादबाट जनताले के फाइदा पायो, के फाइदा पाइरहेको छ?

संसारभरिकै गरीबहरूको कुरा गर्ने हो भने उनीहरूको जन्म एउटा देशमा हुन्छ, आजीवन अर्को देशमा बस्छन्। खोइ त गरीब व्यक्तिको राष्ट्रवाद? शान्ति, सुरक्षा, रोजगारजस्ता कारणले गर्दा अहिले पनि विश्वको लगभग एक चौथाई जनसङ्ख्या आफू जन्मे, हुर्केको देशमा होइन, अर्को देशमा बसेको पाइन्छ। यथार्थमा उच्च महत्वाकाङ्क्षा र पेटभित्रको भोकले मानिसभित्र रहेको राष्ट्रवादलाई अर्थहीन तुल्याइदिएको हुन्छ। तर पनि राष्ट्रवादको प्रयोग अझै व्यापक भइरहेको छ। राष्ट्रवाद, नेताहरूको लागि सुन दिने कुखुरा भएको छ।

साम्यवाद र समाजवादको निर्माण कुनै समयमा केही व्यक्तिले लोकहितको लागि गरे। कार्लमाक्र्स तिनै केही व्यक्तिमध्येका थिए। तर पछि, समाजवाद र साम्यवाद, दुवै वादको प्रयोग बहुसङ्ख्यक स्वार्थी नेताहरूले आफ्नो फाइदाका लागि गरे। प्रयोग मात्र गरेरनन्, आफनो देशको जनताको चरम शोषण गरे। चीनका माओत्से तुङ, रूसका स्टालिन र लेनिन, उत्तर कोरियाका किम इल सुङ, भेनेजुएलाका ह्युगे चाभेज, क्युबाका फिडेल कास्ट्रोजस्ता व्यक्तिले साम्यवादको भरपूर प्रयोग केवल आफ्नो फाइदाका लागि गरे। सतह बाहिर हेर्दा र यी नेताहरूको भनाइ अनुसार साम्यवादको प्रयोग देश र जनताको लागि गरेको भने तापनि यथार्थमा यी नेताहरूले साम्यवादको प्रयोग आफ्नो हितका लागि गरे।

संसारभरिमा सर्वाधिक दुरुपयोग भएको वाद, साम्यवाद वा समाजवाद हो। दक्षिण एशियामा, मुख्यगरी भारतमा इन्दिरा गाँधीले पनि समाजवादको निकै दुरुपयोग गरिन्। भारत होइन, आफूलाई बलियो बनाउन इन्दिरा गाँधीले समाजवादको चरम दुरुपयोग गरिन्। भारतलाई अति गरीब पारिन्। भारतीय कम्युनिस्टहरूले पनि साम्यवाद (नक्स्लाइट आन्दोलन) को चरम दुरुपयोग गरे। पश्चिम बङ्गाललाई त गरीब नै बनाए। 

साम्यवादको अत्यधिक दुरुपयोग हुने राष्ट्रहरूमध्ये नेपाल पनि एक हो। नेपालमा कम्युनिस्ट नेताहरूले साम्यवादको चरम दुरुपयोग गरेका छन्। गरीब जनतालाई साम्यवाद नामको लड्डु देखाएर नेपालका नेताहरूले अति नै ठगेका छन्। भोलिका दिनमा तपाईंहरूको दुःख समाप्त हुन्छ भन्दै नेपालका कम्युनिस्ट नेताहरूले जनतालाई बन्दूक बोकाएका छन्। आफ्नै दिदीबहिनी दाजुभाइको हत्या गर्न लगाएका छन्। साम्यवादको पासो थापेर जनतालाई त्यस पासोमा पारेर नेपालका धेरै साम्यवादी नेताहरू शक्तिमा पुगेका छन्। सांसद, मन्त्री र प्रधानमन्त्री भएका छन्। कुन कुन कम्युनिस्ट नेताहरूले नेपालीहरूलाई कसरी ठगे भन्ने कुरा घामझैं छर्लङ्ग छ। ती नेताहरूको नाम लिनुपर्दैन। अहिले भने संसारभरि नै एउटा वादको निकै प्रयोग हुन थालेको छ। र त्यो हो लोकतान्त्रिक निरङ्कुशतावाद।

सर्वप्रथम लोकतान्त्रिक निरङ्कुशतावाद के हो त्यो बुझौं। लोकतान्त्रिक निरङ्कुशतावाद भनेको नाम लोकतन्त्र तर व्यवहार निरङ्कुश। लोकतान्त्रिक निरङ्कुशतावादमा व्यवस्था तथा देशभित्र न्यायालय हुन्छ, संसद् हुन्छ, सरकार पनि हुन्छ। तर यी तीनै अङ्ग केवल एक वा केही नेताको नियन्त्रणमा हुन्छ। स्वतन्त्र हुँदैन। कार्यपालिका, न्यायपालिका र विधायिका, एक वा केही नेताहरूको कठपुतली मात्र हुन्छन्। यो वादमा प्रजातान्त्रिक किसिमले चुनाव हुन्छ, चुनाव निष्पक्ष भएको अति प्रचार प्रसार पनि गरिन्छ। तर चुनावमा जीत भने त्यही एक व्यक्ति वा केही व्यक्तिको हुन्छ। अन्य प्रतिस्पर्धी पाखा लाग्छन्। उनीहरूलाई पाखा लगाइन्छ।

रूसमा अहिले लोकतान्त्रिक निरङ्कुशतावादको प्रयोग चरम किसिमले भइरहेको छ। भ्लादमिर पुटिन यही वाद प्रयोग गरेर पटकपटक चुनावमा विजयी भइरहेका छन्। रूसको कार्यपालिका, न्यायपालिका र विधायिका, राष्ट्रका तीनै अङ्ग, अहिले पुटिनको नियन्त्रणमा छ। रूसमा लोकतन्त्र त छ, तर पुटिन मोडेलको छ। रूसको लोकतन्त्र निरङ्कुश लोकतन्त्र हो। पाकिस्तानको लोकतन्त्र पनि निरङ्कुश लोकतन्त्र हो।

भारत पनि अहिले निरङ्कुश लोकतन्त्रको मार्गमा दौडिन तयार अवस्थामा छ। केही दिनपछि नै भारतमा लोकसभा चुनाव हुँदैछ। र यो चुनावमा भाजपाले विजय प्राप्त गर्ने पक्का छ। नरेन्द्र मोदीले विजय प्राप्त गर्ने पक्का छ। मोदीले पनि पुटिनको मोडेल प्रयोग गरेका छन्, तर अलि फरक किसिमले। मोदीले धर्मलाई चुनावी रणनीति बनाएका छन् भने पुटिनले राष्ट्रवादलाई।

लोकतान्त्रिक व्यवहार देखाएर के भ्लादमिर पुटिन र नरेन्द्र मोदी आफ्नो उत्तराधिकारीलाई सत्ता हस्तातन्तरण गर्न सक्तैनन्? आफ्नो दलका अन्य योग्य व्यक्तिहरूलाई राष्ट्रपति वा प्रधानमन्त्री बनाउन सक्तैनन्? लोकतन्त्रमा एउटै व्यक्ति पटकपटक एउटै पदमा बस्न पाउँदैन। एउटै व्यक्ति सदा पद र शक्तिमा रहँदा निरङ्कुश हुन्छ भनेर नै लोकतन्त्रमा निर्वाचन गराइन्छ। पुटिन र मोदी आआफ्नो देशभित्र लोकप्रिय भए भन्दैमा के ती देशको जनताले यी दुईलाई नै जहिले पनि सरकार प्रमुख बनाउने? 

अब कुरा गरौ नेपालको। नेपालका यी नेताहरू– केपी ओली, माधव नेपाल, झलनाथ खनाल, पुष्पकमल दहाल, शेरबहादुर देउवा, रामचन्द्र पौडेल, उपेन्द्र यादव, महन्थ ठाकुर आदि लोकतान्त्रिक निरङ्कुशतावादमा विश्वास र सोही अनुसार व्यवहार गर्ने नेता हुन्। जतिपटक चुनाव भए पनि, घुमाउरो पाराले (समानुपातिक, मनोनीत) भए पनि, यिनै नेता पटकपटक सत्तामा पुग्छन्। शक्तिशली बन्छन्। मन्त्री, प्रधानमन्त्री राष्ट्रपति बन्छन्। २०४७ सालदेखि यी नेताहरू जहिले पनि शक्ति र सत्तामा छन्। यिनीहरूलाई न चुनावले, न व्यवस्थाले विस्थापित गर्न सक्छ।

नेपालमा अहिले लोकतान्त्रिक निरङ्कुशतावाद छ। अहिले यो वादले केही नेताहरूलाई निकै फाइदा पुर्याएको छ। यो वादको प्रयोग गरेर नै केही नेता शक्तिशाली भएका छन्। पटकपटक उनीहरू नै सत्ता र सरकारमा पुगेका छन्। दुईपटक, तीनपटक, पाँचपटक प्रधानमन्त्री भएका छन्।

लोकतान्त्रिक निरङ्कुशतावाद र अर्थ व्यवस्थाबीच कस्तो सम्बन्ध हुन्छ तथा लोकतान्त्रिक निरङ्कुशतावादले राष्ट्रलाई कसरी गरीब पार्छ अब त्यसबारे चर्चा गरौं।

रूसका राष्ट्रपति भ्लादमिर पुटिनले लोकतान्त्रिक निरङ्कुशतावाद प्रयोग गरिरहेका छन्, यो कुरा जगजाहेर छ। राष्ट्रवादको नारा दिएर उनी चुनावमा विजयी हुन सदा सफल भएका छन्। त्यति मात्र होइन, आफू राष्ट्रवादी हुँ भनी प्रदर्शन र प्रमाणित गर्न उनले युक्रेनमाथि आक्रमण गर्न आफ्नो सेना खटाएका पनि छन्। अर्थात् आफूलाई राष्ट्रवादी देखाउन उनले युक्रेनमाथि अनावश्यक आक्रमण गरेका छन्। रूसलाई निरन्तर युद्धरत पारेर रूस र रूसी जनतालाई गरीब पार्ने कार्य गरेका छन्। यदि रूस युद्धमा नलागेको भए, रूसमा शान्ति रहेको भए, रुसले तीव्र गतिमा आर्थिक विकास गर्ने थियो। तर पुटिनलाई राष्ट्रवादी देखाउन, जहिले पनि सत्तामा रहिरहन रूस गरीब हुनुपरेको छ। युद्धमा अनावश्यक किसिमले लाग्नु परेको छ। युक्रेन सही छ वा गलत, त्यो चर्चाको अर्को पाटो हो। युक्रेनका राष्ट्रपति भ्लोदोमिर जेलेन्स्की अन्य राष्ट्रद्वारा उचालिएर, अन्य राष्ट्रहरूका लगि रूससँग युद्ध गरिरहेका छन्। यो विश्लेषणको अर्को पाटो हो। यहाँ मुख्यरूपमा लोकतान्त्रिक निरङ्कुशतावादले कसरी देशलाई गरीब बनाउँछ, भन्नु हो। निरङ्कुशतावाद प्रयोग गरेर पुटिनले जसरी रूसलाई गरीब बनाइरहेका छन् त्यसैगरी विश्वका अन्य केही नेताले निरङ्कुशतावाद प्रयोग गरेर आफ्नो देशलाई गरीब बनाइरहेका छन्। निरङ्कुशतावादमा, शक्ति र सत्तामा रहिरहन, नेताहरू देशको स्रोत एवं साधनको, आफ्नो हितमा चरम दुरुपयोग गर्छन्।

नेपाललाई पनि लोकतान्त्रिक निरङ्कुशतावादी नेताहरूले गरीब तुल्याइरहेका छन्। जहिले पनि, आफूहरू नै, शक्ति र सत्तामा रहने यिनीहरूको स्वभावले गर्दा, वा यिनीहरूको निरङ्कुश चरित्रले गर्दा आर्थिक विकासका ठूला ठूला विषयले महत्व पाएका छैनन्। यिनीहरूको अर्जुन–दृष्टि केवल कुर्सीमा रहेकोले विकासका कार्यहरू अवरुद्ध भएका छन्। यी नेताहरूको सत्तालोलुप स्वभाव देखेर अहिले नेपालीहरूमा चरम निराशा व्याप्त भएको छ। विशेषगरी युवाहरू नेपालमा आफ्नो भविष्य सुरक्षित देखिरहेका छैनन् र प्रत्येक दिन चराजस्तो झुन्ड बनाएर, विदेशी आकाशतर्फ उडिरहेका छन्।A

नेपालका यी नेताहरूको लोकतान्त्रिक निरङ्कुशतावादले देशलाई झन्झन् गरीब पार्दै लगेको छ। यस गम्भीर विषयप्रति अति गम्भीर भएर एकजना नेताले मात्र पनि, शेरबहादुर देउवाले नै मात्र पनि, ‘मैले राजनीतिबाट सन्न्यास लिएँ’ भन्ने घोषणा गरिदिए नेपाली राजनीतिमा केही तरङ्ग आउने थियो। र त्यो तरङ्ग सकारात्मक हुने थियो। नेपालको आर्थिक विकासको लागि अनुकूल हुने थियो।

विश्वराज अधिकारी

akoutilya@gmail.com

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित:Friday, April 19, 2024

https://eprateekdaily.com/2024/04/18/66343/ 

People: Top Cause of Poverty-Article- 448

 जनताको मनोवृत्तिले देश गरीब हुन्छ

गरीब देश हुने हो कि जनता? यो प्रश्नको उत्तर जति सरल छ, उत्तर त्यतिकै जटिल छ। देश गरीब भएपछि जनता पनि गरीब हुनु स्वाभाविक हो। गरीब देशको जनता पनि गरीब नै हुन्छ। देशमा उपलब्ध स्रोत एवं साधनले जनतालाई धनी बनाउने हो। तर यो धारणा परम्परागत हो। र उपर्युक्त प्रश्नको सरल उत्तर हो।

आधुनिक वा नवधारणा अनुसार कुनै पनि देश गरीब हुँदैन। हरेक देशसँग कुनै न कुनै किसिमको प्राकृतिक सम्पत्ति हुन्छ नै। संसारमा यस्तो देश बिरलै भेटिएला जहाँ कुनै पनि किसिमको साधन र स्रोत नहोस्।

सर्वाधिक गरीबी र गरीबहरूको बसोवास भएको महादेश अफ्रिकालाई मान्ने गरिन्छ। अफ्रिकी महादेशका राष्ट्रहरू गरीब छन्। तर अफ्रिकी देशहरू स्रोत र साधनको अभावले गरीब भएका होइन, जनताको व्यवहार, सोच, संस्कार, परम्परा आदिले गर्दा गरीब भएका हुन्। निरन्तरको द्वन्द्व र सङ्घर्षहरूले गर्दा गरीब भएका हुन्। माथिको प्रश्नको यो जटिल उत्तर हो।

अफ्रिकी राष्ट्रहरू–बोत्सवाना र कङ्गो विश्वका क्रमशः दोस्रो र चौथो सर्वाधिक हीरा भएका राष्ट्र हुन्। संसारभरि सर्वाधिक ठूलो तेल भण्डार दक्षिण अमेरिकी देश भेनेजुएलामा छ। भेनेजुएला दक्षिण अमेरिकाको गरीब राष्ट्रमध्ये पर्दछ। कम्युनिस्ट शासकहरूले यो देशलाई गरीब पार्ने क्रम जारि नै छ।

विश्वमा सर्वाधिक कच्चा तेल उत्पादन गर्ने पाँच राष्ट्रमा कमशः १ संयुक्त राज्य अमेरिका, २ साउदी अरेबिया, ३ रूस, ४ क्यानाडा र ५ इराक पर्दछन्। विश्वमा ठूलो मात्रामा कच्चा तेल उत्पादन गर्ने राष्ट्रहरूमा साउदी अरेबिया र इराक परे तापनि संयुक्त राज्य अमेरिको तुलनामा साउदी अरेबिया र इराक दुबै गरीब छन्।

घाना, बुरकिना फासो, तान्जानिया, साउथ अफ्रिका, इजिप्ट, जिम्बाब्वे, माली, ग्युनी, अल्जेरिया अफ्रिकी महादेशका यस्ता राष्ट्र हुन् जहाँ ठूलो परिमाणमा सुन उत्पादन हुन्छ। ठूलो परिमाणमा यी राष्ट्रहरूमा सुन उत्पादन भए तापनि यी राष्ट्रहरू धनी राष्ट्रको श्रेणीमा पर्दैनन्।

कुनै पनि राष्ट्रलाई गरीब वा धनी बनाउने त्यहाँको जनता नै हो। देशलाई गरीब वा धनी तुल्याउने प्रमुख तत्व जनता नै हो। जनताको क्रियाकलाप सकारात्मक छ भने देश धनी हुन्छ, नकारात्मक हुँदा गरीब हुन्छ। अफगानिस्तानलाई अति गरीब र द्वन्दग्रस्त त्यहाँको जनताले नै बनाएको हो। साधन र स्रोतको अभावमा अफगानिस्तान गरीब भएको होइन। 

संयुक्त राज्य अमेरिका र मेक्सिको दुवै छिमेकी राष्ट्र हुन्। यी दुवै राष्ट्रको साझा आकाश छ। साझा जलवायु छ। साझा मौसम छ। साझा भूमि पनि छ। जनताको सोच र मनोविज्ञान भने साझा छैन।

संयुक्त राज्य अमेरिका विश्वको सर्वाधिक धनी राष्ट्र हो भने मेक्सिको दोस्रो, तेस्रो वा चौथो धनी राष्ट्र पनि होइन। विश्वका सर्वाधिक ठूला अर्थ व्यवस्थाको सूचीमा मेक्सिकोको स्थान १४ औं रहेको छ। अमेरिका र क्यानाडा जस्ता धनी राष्ट्रहरूको निकट रहेर पनि मेक्सिको यी दुई राष्ट्रहरूको तुलनामा गरीब छ। किन होला?

क्यानाडा र अमेरिकालाई यी देशका जनताले धनी पारेको हो, स्रोत एवं साधनले होइन। क्यानाडा र अमेरिकाका कतिपय स्थानमा मौसम जहिले पनि प्रतिकूल हुन्छ र मानिसको बासोवाससमेत छैन। कतिपय भूमि बञ्जर छ। त्यहाँ केही पनि उत्पादन गर्न सकिंदैन। तर स्थिति प्रतिकूल भए पनि यी देशहरूले विकास गरेका छन्। धनी देश कहलिएका छन्।

अमेरिकीहरूले आफ्नो पसिना र परिश्रमद्वारा यो देशलाई धनी बनाएका हुन्। अमेरिकीहरू औसतमा अत्यधिक कार्य गर्ने विश्वका नागरिकमध्ये पर्छन्। काम गर्नुपर्छ र इमानदारीपूर्वक गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता राख्ने अमेरिकीहरू यो विश्वास गर्छन् कि हामीले नै आफ्नो टोल, शहर, राज्य र देशको विकास गर्ने हो। लडाइ–ँझगडा, सङ्घर्षले देशको आर्थिक विकास हुँदैन, बरु मिलेर बसेमा देशको आर्थिक विकास हुन्छ भन्ने कुरा अमेरिकीहरूलाई राम्ररी थाहा छ। यो सोच र समझदारीले गर्दा ५० राज्य भएको संयुक्त राज्य अमेरिकामा राज्य–राज्य बिच कुनै द्वन्द् छैन।

छिमेकी राष्ट्र मेक्सिकोको स्थिति भने विपरीत छ। राष्ट्रको आर्थिक विकासको लागि मेक्सिकनहरू पनि अति परिश्रम गर्छन् तर मेक्सिकोमा अपराध ठूलो मात्रामा हुन्छ। लागू औषध व्यापारका लागि मेक्सिकोलाई ‘स्वर्ण भूमि’ मान्ने गरिन्छ। विश्वका सर्वाधिक ठूला र कुख्यात पाँच लागू औषध कारोबार गर्ने संस्था (Drug Cartels) हरू मध्ये चार संस्था मेक्किकोमा छ। मेक्सिकको कतिपय स्थानमा लागू औषध कारोबार गर्ने ‘दादा’ हरूले समानान्तर सरकार सञ्चालन गरेका छन्। सिनोला कार्टेल, गल्फ कार्टेल, लस जेटास, जुराज कारटेलजस्ता कुख्यात लागू औषध कारोबार गर्ने संस्था (कारटेल) हरू मेक्सिकोमैं छन्। र यी संस्थाहरूको कारोबार युरोप, अफ्रिका, उत्तर अमरिका, दक्षिण अमेरिका र एशियाभरि फैलिएको छ।

मेक्सिकोको करीब ३५ प्रतिशत जमीनमा सरकारको होइन, लागू औषध कारोबारीहरूको नियन्त्रण छ। मेक्सिकन सरकारको अति सक्रियता हुँदाहुँदै पनि लागू औषधको कारोबार त्यस देशमा नियन्त्रण हुन सकेको छैन। सोनारा, बाजा कालिफोर्निया, नायारित, जालिस्को, चियापास आदि यस्ता मेक्सिकन राज्य हुन् जहाँ ठूलो मात्रामा लागू औषधका कारोबारीहरू छन्। मेक्सिकोको कुलिएकान शहर त लागू औषध खरीद–बिक्रीका लागि बदनाम नै छ।

सन् २०१९ को अक्टोबर महीनामा मेक्सिकोको सिनोला राज्यको कुलिएकान भन्ने शहरमा लागू औषधका कारोबारीहरू र मेक्सिको सरकारका सुरक्षाकर्मीबीच गोली हानाहान हुँदा, अनेक कारणले गर्दा, सरकारी सुरक्षाकर्मी पछडि हट्नुपरेको थियो। सरकारी सुरक्षाकर्मीहरू पराजित हुनु परेको थियो। सरकारले लागू औषध विरुद्ध कार्यवाही बन्द गर्नुपरेको थियो। लागू औषध कारोबारीहरू मेक्सिकोमा त्यतिसम्म बलिया छन्।

अब नेपालको कुरा गरौं। नेपाल गरीब हुनुका कारणहरू खोजौं। नेपाल जनताको सोच, व्यवहार, संस्कारको कारणले गर्दा गरीब भएको हो। जबसम्म हामी नेपालीहरू आफ्नो व्यवहार, सोच, संस्कारमा परिवर्तन गर्दैनौ तबसम्म हामी निर्धन नै रहिरहने छौं। जबसम्म हामीले धूर्त, बेइमान र भ्रष्ट नेताहरूलाई आफ्नो अमूल्य भोट दिएर चुनावमा विजयी गराइरहन्छौं, उनीहरूलाई शक्ति र सत्तामा पुर्याइ रहन्छौ तबसम्म हामी गरीब रहिरहन्छौं।

कहिले जातीयताको, कहिले क्षेत्रीयताको, कहिले साम्प्रदायिकताको, त कहिले वेशको त कहिले भाषाको कुरा लिएर आउने र हामीबीच विभाजन गरेर हामीमाथि शासन गर्ने, हामीलाई गरीब पार्ने नेताहरूको पछि लाग्न नछाडेसम्म हामी समृद्धिको दिशातर्फ अग्रसर हुन सक्तैनौं।

निर्वाचित प्रतिनिधिहरूको कार्य देशको लगि आवश्यक नियम–कानून निर्माण गर्नु हो। यसका लागि जनताले उनीहरूलाई निर्वाचित गरेको हो। यो कार्य गरेबापत जनप्रतिनिधिहरूले पारिश्रमिक पाउने गर्छन्। राज्यले उपलब्ध गराएको स्रोत र साधनको भरपूर उपभोग गर्छन्।

सांसदहरूको कार्य संसद् सञ्चालन गर्नु हो। गृहमन्त्री रवि लामिछाने प्रकरण अगाडि सारेर सांसदहरूले, मुख्यगरी नेपाली काङ्ग्रेसका सांसदहरूले संसद् अवरुद्ध पारेका छन्। संसद सञ्चालन गर्न दिएका छैनन्। यो कस्तो राजनीतिक संस्कृति हो? यो समस्याको समाधान खोज्ने कस्तो तरीका हो? एकजना मन्त्रीको कार्यको विरोधमा संसद् नै अवरोध गर्ने? देशको कार्य नै अवरुद्ध पार्ने? नेपाली काङ्ग्रेसको दलगत फाइदाको लागि संसद् नै चल्ने नदिने?

रवि लामिछानेले यदि कुनै कसूर गरेका छन् भने त्यस कसूर उपर छानबीन गर्ने प्रशासन छ। यदि कसूर गरेको ठहर भएमा लामिछानेलाई सो अपराध गरेबापत सजाय दिने अदालत छ। नेपाली काङ्ग्रेसलाई लामिछानेको कार्यप्रति शङ्का छ, उनले सहकारी–ठगी गरेका छन् भन्ने नेपाली काङ्ग्रेसलाई लागेको छ भने लामिछाने उपर काङ्ग्रेसले मुद्दा हाले हुँदैन? अदालत गए हुँदैन? संसद् नै अवरुद्ध गर्नुपर्छ?

देशको लागि आवश्यक नियम कानून निर्माण गर्ने संसद् कुनै पनि बहानामा अवरुद्ध हुनुहुँदैन। देशको आर्थिक विकासका लागि मार्ग निर्माण गर्ने संसद् निर्वाध सञ्चालन हुनुपर्छ। सांसदहरूलाई केही कार्य नै नगरी केवल होहल्ला गर्न जनताले निवार्चित गरेर संसद्मा पठएको होइन। संसद्भित्र होहल्ला गर्न राज्यले अनेक सुविधा र तलब भत्ता दिएको होइन। 

हो, यस्तैयस्तै कारणले गर्दा हामी नेपालीहरू गरीब भएका हौं। आवश्यक कार्य नगर्ने, अनावश्यक कार्य खोजीखोजी गर्ने हाम्रो प्रवृत्तिले गर्दा नै हामी गरीब भएका हौं। हामी, आफ्नो विकास विरोधी सोच र व्यवहारहरूले गर्दा गरीब भएका हौं।

जनताले बेइमान र भ्रष्ट नेताहरू निर्वाचित गरेर पठाउने र त्यस्ता नेताहरूले देशको होइन, केवल आफ्नो विकास गर्ने र यसरी स्वार्थी नेताहरूबाट देशको आर्थिक विकास नहुने अनि हामी सदा गरीब हुने। यो गोल–चक्करबाट हामी बाहिर नआएसम्म नेपालको आर्थिक विकास सम्भव छैन। नेपाल र नेपालीको आर्थिक विकास गर्न माथि भनिएको त्यो गोलचक्कर अर्थात् कुचक्र तोड्नैपर्छ। हामीले इमानदार नेता मात्र निर्चाचित गर्नुपर्छ।

नया संस्करणमा देखिएका राजेन्द्र महतो र यस्तै प्रवृत्तिका अन्य नेताहरूको पछि लागेसम्म हामी गरीबीको त्यो कुचक्रबाट कहिले बाहिर आउन सक्तैनौं।

विश्वराज अधिकारी

akoutilya@gmail.com

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित: Friday, April 12, 2024

https://eprateekdaily.com/2024/04/12/66033/ 

Why Is SAARC Not Functioning?-Article-447

 दक्षिण एशियामा क्षेत्रिय बजार विकासमा अवरोध

कुनै पनि क्षेत्रको आर्थिक विकासमा त्यस क्षेत्रको क्षेत्रीय बजारले अति नै महत्वपूर्ण भूमिका खेलको हुन्छ। र यो कारणले गर्दा नै विश्वभरि अनेक क्षेत्रीय बजारको स्थापना भएको छ। ती क्षेत्रीय बजारहरूले आआफ्ना क्षेत्रको आर्थिक विकासमा महत्वपूर्ण योगदान पु-याएका छन्। यस्तै उद्देश्य लिएर दक्षिण एशियामा यस क्षेत्रको आर्थिक विकास गर्नका लागि डिसेम्बर ८, १९८५ मा बङ्गलादेशको राजधानी ढाकामा सार्क (SAARC– South Asian Association for Regional Cooperation) को स्थापना भएको थियो। यस सङ्गठनका सदस्य राष्ट्रहरूको रूपमा अफगानिस्तान, बङ्गलादेश, भूटान, भारत, नेपाल, पाकिस्तान, माल्दिभ्स र श्रीलङ्काजस्ता बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक र बहुधार्मिक राष्ट्रहरू छन्। नेपालको राजधानी काठमाडौंमा प्रधान कार्यालय रहेको यस सङ्गठनले आर्थिक क्षेत्रमा शून्य बराबर उपलब्धि हासिल गरेको छ। त्यस्तो किन भएको होला?

सार्कको आर्थिक उपलब्धि शून्य हुनुको कारणबारे चर्चा गर्नु पूर्व संसारमा रहेका केही क्षेत्रीय सङ्गठन वा साझा बजारबारे कुरा गरौं। अनेक राष्ट्रको आर्थिक विकासमा तिनले पु-याएका योगदानबारे चर्चा गरौं।

युरोपको क्षेत्रीय बजार युरोपियन युनियनले आर्थिक क्षेत्रमा ठूलो उपलब्धि हासिल गरेको छ। सदस्य राष्ट्रहरूबीच सुमधुर सम्बन्ध कायम गरेर यस क्षेत्रको आर्थिक विकासमा युरोपियन युनियनले महत्वपूर्ण योगदान पु-याएको छ। युरोपियन युनियनका राष्ट्रहरूले यस सङ्गठनबाट आर्थिक फाइदा मात्र प्राप्त गरेका छैनन्, राजनीतिक फाइदा पनि प्राप्त गरेका छन्। यस युनियनभित्रको कुनै सदस्य राष्ट्रलाई राजनीतिक सङ्कट आइपरेमा सङ्गठनका अन्य राष्ट्रहरू एकजुट भएर सहयोग गर्ने गरेका छन्। यस अर्थमा युरोपियन युनियनले सदस्य राष्ट्रहरूबीच क्षेत्रीय वा साझा बजारको काम गरेको त छ नै, राजनीतिक सङ्गठनको पनि काम गरेको छ।

१. अस्ट्रिया, २. बेल्जियम, ३. बल्गेरिया, ४. क्रोएशिया, ५. साइप्रस, ६. चेक गणतन्त्र, ७. डेनमार्क, ८. इस्टोनिया, ९. फिनल्यान्ड, १०. फ्रान्स, ११. जर्मनी, १२. ग्रीस, १३. हङ्गेरी १४. आयरल्यान्ड, १५. इटाली १६. लाटभिया, १७. लिथुआनिया, १८. लक्जेम्बर्ग, १९. माल्टा, २०. निदरल्यान्ड्स, २१. पोल्यान्ड, २२. पोर्चुगल, २३. रोमानिया, २४. स्लोभाकिया, २५. स्लोभेनिया, २६. स्पेन र २७. स्वीडेनजस्ता युरोपका राष्ट्रहरू सदस्य रहेका यो समूह (युनियन) ले आयात र निर्यातलाई सरल पार्न व्यापार बाधा (Trade barriers) कम पारेका छन् र सीमा वारपार हुने वस्तु र सेवा प्रवाह पनि सरलीकृत गरेका छन्। यस युनियनभित्रका देशहरूबीच स्वतन्त्र किसिमले व्यापार हुन्छ।

युरोपियन युनियनभित्रका सदस्य (देश) हरू धनी राष्ट्रहरूको समूहभित्र पर्दछन्। एउटा युनियन बनाउनु र त्यस युनियनको उपयोग यसका सदस्य राष्ट्रहरूको आर्थिक विकासका लागि गर्नु र त्यस्तो गरेर यो क्षेत्रको नै आर्थिक विकास गर्ने लक्ष्य राख्नुले युरोपका यी देशहरूको बौद्धिकताको स्तर माथि रहेको त प्रमाणित हुन्छ नै, कुनै पनि क्षेत्रको आर्थिक विकास गर्न त्यस क्षेत्रका राष्ट्रहरू मिलेर कार्य गर्नुको विकल्प नरहेको तथ्यको पुष्टि पनि गर्दछ। महत्वपूर्ण कुरा त के छ भने यस युनियनभित्रका राष्ट्रहरू क्षेत्रफल र जनसङ्ख्याको हिसाबले तुलनात्मकरूपले सानो भए तापनि आआप्mना आर्थिक हित संरक्षण गर्न सफल भएका छन्।

एक खास क्षेत्रको आर्थिक विकास गर्नका लागि स्थापना भएको क्षेत्रीय बजार, नाप्mटा (NAFTA– North America Free Trade Agreement), जसलाई हाल संयुक्त राज्य अमेरिका–मेक्सिको–क्यानाडा सम्झौता नामले विस्थापित गरिएको छ, ले पनि यो क्षेत्रको आर्थिक विकासका लागि ठूलो योगदान पु-याएको छ। जनसङ्ख्याको हिसाबले, तीन देशका उपभोक्तालाई जोड्दा ठूलो बजार क्षेत्र हुने भएकोले यस सम्झौताका पक्षधर राष्ट्रहरू संयुक्त राज्य अमेरिका, मेक्सिको र क्यानाडाले, यो साझा बजारबाट राम्रो लाभ प्राप्त गरेको देखिन्छ। यी तीन देशको समूहलाई संसारभरिकै सर्वाधिक ठूलो स्वतन्त्र बजार क्षेत्र (Free Trade Zone) को रूपमा लिने गरिन्छ।

अर्को क्षेत्रीय बजार ओपेक OPEC– Organization of the petroleum Exporting Countries) हो जसले विश्वभरिमा तेल (पेट्रोलिय पदार्थ) को उत्पादन, आपूर्ति र मूल्य निर्धारणमा महŒवपूर्ण भूमिका खेलेको छ। इरान, इराक, कुबेत, साउदी अरेबिया, संयुक्त अरब इमिरेट्स, अल्जेरिया, अङ्गोला, कङ्गो, इक्वेटोरियल ग्युनी, गाबोन, लिब्या, नाइजेरिया र भनेजुएलाजस्ता राष्ट्रहरू, जो यस सङ्गठनका सदस्यहरू छन्, ओपेकबाट राम्रो लाभ प्राप्त गरेका छन्। यस सङ्गठन वा साझा बजारको माध्यमबाट सदस्य राष्ट्रहरूले आफ्नो हितको, धेरै हदसम्म, संरक्षण गर्न पाएका छन्। पेट्रोलियम पदार्थको उत्पादन अनियन्त्रित किसिममले ठूलो परिमाणमा भएमा मूल्यमा अत्यधिक कमी आउने र यसले गर्दा केही वा कुनै सदस्य राष्ट्रलाई मार्क पर्ने भएकोले ओपेकको केन्द्रीय प्रशासनले कति परिमाणमा तेल उत्पादन गर्ने भनी आफ्ना सदस्य राष्ट्रहरूलाई अनुरोध गर्छ र केही अवस्थामा निर्देशित पनि गर्छ। प्रत्येक सदस्य राष्ट्रले ओपेकको निर्देशन अनुसार तेलको उत्पादन, आपूर्ति र मूल्य निर्धारण गर्दछ।

जे होस, जति मात्रा होस्, यो सङ्गठन (ओपेक) ले एउटा साझा बजारको भूमिका निर्वाह गरेको छ र सदस्य राष्ट्रहरूलाई आफ्नो हित संरक्षण गर्ने अवसर प्रदान गरेको छ। ओपेकका सदस्य राष्ट्रहरू यस सङ्गठनबाट लाभान्वित नै भएका छन्।

आउनुहोस् अब सार्कको आर्थिक उपलब्धि शून्य हुनुका कारणहरू खोजौं–

यदि चीनका उपभोक्तालाई पनि सार्कमा राखेर हेर्ने हो भने सार्क संसार भरिको नै सर्वाधिक ठूलो बजार क्षेत्र हुनेछ। अर्थात् सार्कले चीनलाई आफ्नो सदस्य राष्ट्रको रूपमा नलिएर केवल चीनका उपभोक्ताहरूलाई मात्र समाविष्ट गर्ने हो भने सार्कले आर्थिक क्षेत्रमा ठूलो उपलब्धि हासिल गर्नेबारे दुई मत हुन सक्तैन। अर्थात् सार्कसँग पर्याप्त अवसर छ, यदि उपयोग गर्ने हो भने। तर सार्कले यो मात्र होइन, कुनै पनि अवसर उपयोग गर्ने सम्भावना पर क्षितिजसम्म कहीं देखिंदैन। 

सार्कलाई उपलब्धिविहीन क्षेत्रीय बजार तुल्याउनमा मुख्यतः दुई राष्ट्र भारत र पाकिस्तानको भूमिका महत्वपूर्ण रहेको पाइन्छ। अर्थात् भारत र पाकिस्तानजस्ता परम्परागत शत्रू राष्ट्रले गर्दा सार्कले आफ्नो उद्देश्य अनुरूप कार्य गर्न सकेको छैन। पाकिस्तान र भारतबीच शत्रुतापूर्ण सम्बन्ध रहेसम्म सार्कले यस क्षेत्रको आर्थिक विकासमा कुनै पनि किसिमको योगदान पु¥याउन सक्तैन। यो सङ्गठन हुन र नहुनमा कुनै फरक पर्दैन। बरु यो सङ्गठनको विघटन गर्दा उपयुक्त हुन्छ। भारत र पाकिस्तानको सम्बन्ध, कुनै चमत्कार भए मात्र, राम्रो हुने देखिन्छ। नभए यो संसारमा मानव सभ्यता रहेसम्म यी दुई राष्ट्रबीच सम्बन्ध सुमधुर हुने कहीं कतै सम्भावना देखिंदैन। यो कारणले गर्दा सार्कको पनि भविष्य छैन।

सार्कलाई अर्थहीन तुल्याउन पाकिस्तान र भारतमध्ये कुन देश बढी दोषी हो भनी प्रश्न गर्ने हो भने यस प्रश्नको उत्तर हुनेछ, भारत। हुनत पाकिस्तान पनि दोषी हो तर बढी दोषी भारत हो। कसरी? भारतले आफूलाई यस क्षेत्रको शक्ति राष्ट्रको रूपमा देख्दछ। सोही अनुरूप कार्य गर्छ। दक्षिण एशियाका राष्ट्रहरूलाई आफूले चाहेको बाटोमा हिंडाउन खोज्छ। उनीहरूको गतिविधि नियन्त्रित गर्न चाहन्छ। त्यति मात्र होइन, भारत आफूले चाहे अनुसारको सरकार यस क्षेत्रमा निर्माण गर्न चाहन्छ।

भारतले गर्ने नियन्त्रणकारी कार्यको कुरा गर्दा एउटा के कुरामा प्रस्ट हुन आवश्यक छ भने भारतका नेताहरू शक्तिमा रहन र सरकारमा पुग्न भारतलाई यस क्षेत्रको नेता वा शक्ति राष्ट्रको रूपमा स्थापित गर्न खोज्छन्। भारतीय जनताको कुरा गर्ने हो भने भारतीय जनता शान्तिको पक्षधर रहेको देखिन्छ। लडाइँ–झगडादेखि पर रहन खोजेको देखिन्छ। तर भारतीय नेताहरूले बलपूर्वक आप्mनो स्वार्थका लागि भारतलाई द्वन्द्वमा अल्झाएको प्रस्ट हुन्छ। भारतको जनता होइन, नेताहरूको कारण भारतको छिमेकीहरूसँग सम्बन्ध राम्रो हुन सकेको छैन। बरु नित्य–निरन्तर खराब हुँदैछ।

पाकिस्तानको स्थिति पनि उस्तै छ। सैनिक शासकहरू पाकिस्तानको राजनीतिमा सक्रिय र शक्तिशाली रहेसम्म पाकिस्तान र भारतको सम्बन्ध सुमधुर हुने सम्भावना देखिंदैन। र भारत तथा पाकिस्तानको सम्बन्ध खराब रहेसम्म दक्षिण एशियामा कुनै पनि किसिमको साझा बजारले काम गर्न सक्तैन।

अब निष्कर्षतिर लागौं। भारत र पाकिस्तानका शासकहरू वा भनौं नेताहरूले आफ्नो फाइदाको कारण दक्षिण एशिया क्षेत्रमा कुनै पनि किसिमको साझा बजारलाई सफल हुन दिइरहेका छैनन्, र दिने पनि छैनन्। यदि दुवै देशका शासकहरूले आफ्नो महत्वाकाङ्क्षा पन्छ्याएर, आपसी कटुता समाप्त पारेर, यस क्षेत्रमा रहेको क्षेत्रीय बजारलाई राम्ररी काम गर्न दिने हो भने उनीहरूको त्यस किसिमको कार्यले दक्षिण एशियाको गरीबी उल्लेखनीय किसिमले कम हुनेछ।

भारत र पाकिस्तानका महत्वाकाङ्क्षी नेताहरूको सोच र व्यवहारले गर्दा दक्षिण एशियामा रहेको ठूलो साझा बजार (सार्क) को राम्रो उपयोग हुन सकेको छैन। यस क्षेत्रमा पर्याप्त आर्थिक विकासका अवसर भए तापनि त्यसको उपयोग हुन सकेको छैन। उल्टो यस क्षेत्रमा गरीबी बढेको छ। दक्षिण एशियामा समृद्धि नआउनुको मुख्य कारण भारत र पाकिस्तानका केही नेताहरूको हैकमवादी सोच नै हो भन्ने आधारहरू पर्याप्त छन्।

विश्वराज अधिकारी

akoutilya@gmail.com

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित: Friday, April 5, 2024

https://eprateekdaily.com/2024/04/05/65791/ 

Inefficiency Costs and Price Increase in Nepal-Article-446

 अकुशलता लागत र मूल्यवृद्धिको बोझ

हाम्रा बजारहरूमा उपभोक्ता वस्तुहरूको मूल्य कसरी कम पार्ने भन्ने विषयमा उत्पादकहरूले सोचेको पाइँदैन। उल्टो, उत्पादकद्वारा बढी मूल्य निर्धारण गरेर कम सयममैं धेरै मुनाफा कमाउने लक्ष्य राखिएको हुन्छ। यस कारणले गर्दा पनि हाम्रा बजारहरू प्रतिस्पार्धात्मक हुन सकेका छैनन्। उपभोक्ताहरूले उचित वा सस्तो मूल्यमा उपभोग्य वस्तु खरीद गर्न पाएका छैनन्। अर्कोतिर उत्पादकहरूले खोजेजस्तो वा ठूलो परिमाणमा बिक्री गर्न सकेका छैनन्। बजारमा वस्तु महँगो भएको कारण उपभोक्ताहरूको आम्दानीको ठूलो अंश केवल आवश्यक वस्तु खरीद गर्न खर्च भइरहेको छ। अर्ध एवं पूर्ण विलासी वस्तुहरू कम आय भएका उपभोक्ताहरूले खरीद गर्न सकिरहेका छैनन्। अर्ध विलासी एवं विलासी वस्तुहरू कम आय भएका उपभोक्ताहरूको आयको तुलनामा ज्यादै महँगा पनि छन्।

हुनत नेपाली बजारहरूमा बिक्री हुने वा हामीले उपभोग गर्ने वस्तुहरू ठूलो परिमाणमा भारत तथा चीनमा उत्पादन भएका हुन्छन्। हामी ज्यादै कम उत्पादन गर्छौं र क्रमिकरूपमा हाम्रो अर्थतन्त्र आयातमुखी हुन पुगेको छ। फलफूल, तरकारी, माछा, मासुसम्म पनि हामी आयात गर्छौं। यो ज्यादै दुःखद स्थिति हो।

तर पनि जे जति वस्तु नेपालमा उत्पादन हुन्छ, तिनको मूल्य सस्तो पार्न उत्पादकहरूद्वारा ठोस प्रयास गरिएको पाइँदैन। यसबारे अध्ययन एवं अनुसन्धान भएको पाइँदैन। यसतर्फ स्थानीय एवं केन्द्रीय सरकारले पनि पटक्कै ध्यान दिएको पाइँदैन। कुनै एक प्रधानमन्त्रीले एक वर्षसम्म पनि काम गर्न नपाउने वा एउटा सरकार एक वर्षसम्म पनि टिक्न नसक्ने स्थितिमा उत्पादन लागत कसरी कम पार्ने, वस्तुहरूको बिक्री मूल्य कसरी कम पार्नेतर्फ सरकारको ध्यान जाने अपेक्षा गर्नु मरुभूमिमा पानी खोज्नु सरह हो। तर पनि यो विषयमा चर्चा भने अवश्य हुनुपर्छ। सम्बन्धित पक्षले यस विषयमा गम्भीरतापूर्वक सोच्नुपर्छ। सबै तहका सरकारले यसतर्फ सम्बन्धित पक्षहरूले ध्यान दिने वातावरण सृजना गर्नुपर्छ।

कच्चा सामग्री सस्तोमा खरीद गर्ने, श्रम लागत कम पार्ने, ऊर्जाको उपयोग कुशलतापूर्वक गर्ने, उत्पादन प्रक्रिया छोटो एवं प्रभावकारी तुल्याउने, उत्पादन प्रणालीमा आधुनिक प्रविधि प्रयोग गर्ने, खेर हुने कुरा (waste) कम पार्ने र यस्ता अनेक कार्य गरेर उत्पादन लागत कम पार्नेतर्फ उत्पादकहरूले सोच्नु आवश्यक छ। र तत्काल सोच्नु आवश्यक छ। उत्पादन लागत कम पार्दा क्रेतालाई मात्र फाइदा हुँदैन, स्वयं उत्पादकहरूलाई नै पनि फाइदा हुन्छ। दीर्घकालमा त झन् उत्पादकहरूलाई बढी नै फाइदा हुन्छ।

हामीकहाँ उत्पादकहरूद्वारा उत्पादन लागत कम पार्न नसकेर वस्तु वा सेवाको मूल्य चर्को हुन गएको र चर्को मूल्यमा त्यस्ता वस्तु वा सेवा खरीद गर्नुपरेकोले क्रेताको क्रयशक्ति नराम्ररी प्रभावित भएको एउटा मात्र घटना यहाँ प्रस्तुत गर्दछु। हामीकहाँ अहिले पनि पैन्ट, सर्ट, कोट आदि सिलाइ गर्दा कारीगरद्वारा मेशीनको कम प्रयोग हुन्छ। कारिगरहरूले त्यही परम्परागत सिलाइ मेशीन प्रयोग गर्छन्। कपडा सिलाइ गर्न हात (कैंची) र परम्परागत सिलाइ मेशीनको प्रोयोग गरिएकोले सिलाइ शुल्क वा ज्याला अति महँगो छ। कतिपय अवस्थामा, उदाहरणको लागि, कुनै पैन्ट सिलाइ गराउँदा कपडाभन्दा सिलाइ शुल्क महँगो हुने स्थिति छ।

यदि पैन्ट वा यस्तै अन्य पोशाक परम्परागत किसिमले सिलाइ नगरेर एकैपटक हजारौं पैन्ट, एकै दिनमा उन्नत मेशीन प्रयोग गरेर उत्पादन गर्ने हो भने पैन्टको सिलाइ शुल्क ज्यादै कम पर्न जान्छ। नेपालमैं कपडा उत्पादन नभएको स्थितिमा पनि, भारत वा चीनबाट कपडा आयात गरेर, नेपालमा नै उन्नत मेशीन द्वारा पैन्ट वा विभिन्न पोशाक उत्पादन गर्ने हो भने पैन्टको सिलाइ लागत र समग्रमा एउटा पैन्टको बिक्री मूल्य कम पार्न सकिन्छ। उत्पादन लागत कम पारेर वस्तुको बिक्री मूल्य यसरी पनि कम पार्न सकिन्छ भन्नेबारे यो एउटा प्रतिनिधि उदाहरण मात्र हो। नेपालमा हामी उन्नत प्रविधि, कुशल व्यवस्थापन, स्मार्ट उत्पादन प्रक्रिया आदि प्रयोग गरेर धेरै वस्तु एवं सेवाको मूल्य कम पार्न सक्छौं।

हाम्रो बिक्री र वितरण व्यवस्था पनि अति परम्परागत छ। प्रभावकारी छैन। एउटा काम दुईदेखि चार पटकसम्म गर्ने, वितरण प्रक्रिया लामो हुने, बिक्रीका लागि गरिने कार्य आंशिकरूपमा पहिले नै सम्पादन नभएको हुने, यस्ता अनेक समस्याले पनि हाम्रो बिक्री र वितरण प्रक्रिया बढी खर्चिलो हुन पुगेको छ। बिक्री र वितरण प्रक्रिया खर्चिलो भएको कारण वस्तुहरूको मूल्य महँगो हुन पुगेको छ। यस्ता विभिन्न कारणले गर्दा हामी उपभोक्ताले बढी मूल्य भुक्तान गरिरहेका छौं। हाम्रो क्रय शक्ति कमजोर भइरहेको छ।

बिक्री प्रक्रिया सुस्त भएर वस्तुको मूल्य वृद्धि भएको उदाहरण एउटा यस्तो पनि हुन सक्छ। धेरै सामान, अहिले पनि बिक्री गर्दा, तौल एक तराजुको माध्यबाट लिने परम्परा अहिले पनि हाम्रा बजारहरूमा व्याप्त छ। यस्तो गर्दा एउटा बिक्रेताले छोटो समयमा धेरै सामान बिक्री गर्न सक्तैन। उसको कार्य–समयको ठूलो भाग केवल बिक्री गरिने वस्तुको तौल गर्दैमा जान्छ।

यसैगरी बजारहरूमा, बिक्री गरिएको सामानको मूल्य गणना र जोड गर्दा मेशीन प्रयोग हुँदैन, स्मरण वा कागजको प्रयोग गर्ने गरिन्छ। यस्तो गर्दा बिक्री लागत बढ्न जान्छ। कुनै सामान, जुन तौल गरेर बिक्री गर्नुपर्ने हो, पहिलेदेखि तौलको आधारमा पैकिङ गरेर राख्ने हो भने छोटो समयमा धेरै बिक्री गर्न सकिन्छ। यसैगरी बिक्रीका लागि ‘कैस रजिस्टर’ प्रयोग गर्ने हो भने भुक्तानी लिने व्यवस्था प्रभावकारी तुल्याउन सकिन्छ। यी कार्यहरू गरेर बिक्री लागत कम पार्न सकिन्छ। यस्तो गरेर बिक्री मूल्य कम पार्न सकिन्छ।

कार्य अकुशलताका कारण हामी चर्को मूल्य भुक्तान गर्न बाध्य छौं। यो स्थिति उपभोक्ताको लागि त प्रतिकूल छ नै, बिक्रेताको लागि पनि प्रतिकूल छ। यो अकुशलताको कारणले गर्दा बिक्रेताहरूले छोटो समयमा बढी बिक्री गरेर राम्रो मुनाफा हात पार्न सकेका छैनन्।

उत्पादन, वितरण र बिक्री व्यवस्थामा विद्यमान अनेक किसिमका कार्य अकुशलताले गर्दा हाम्रा बजारहरूमा वस्तु एवं सेवाका मूल्य बढी हुन पुगेका छन्। यी कारणहरूले गर्दा हामी चर्को मूल्य भुक्तान गर्न बाध्य छौं। वास्तविक मूल्यभन्दा बढी भुक्तान गरिरहेका छौं। 

हाम्रा बजारहरूमा एउटा समस्या वर्षौंदेखि विद्यमान छ। त्यो समस्या हो, उत्पादक एवं बिक्रेताहरूबाट वस्तु एवं सेवाका मूल्य कम पार्ने ठोस प्रयास नहुनु। यो विषय उनीहरूको लागि गम्भीर नबन्नु। विकसित देशहरूमा भने सस्तोमा सामान बिक्री गर्न बिक्रेता (कम्पनी) हरूबीच प्रतिस्पर्धा हुन्छ। त्यस्तै प्रतिस्पर्धा गर्ने अर्थात् सस्तोमा सामान बिक्री गर्ने अनेक उपयाको खोजी गर्ने कम्पनीहरूमध्ये एक हो आइकिया (IKEA) कम्पनी।

युरोपको स्वीडेनमा अवस्थित आइकिया कम्पनीले संसारभरिमा फर्निचर सस्तोमा उत्पादन एवं बिक्री गर्न ख्याति आर्जन गरेको छ। यसले पूर्ण तयारी अवस्थाको फर्निचर कमै सङ्ख्यामा बिक्री गर्छ। आइकियाले अर्ध तयारी फर्निचरहरू आफ्ना पसलहरूमा राखेको हुन्छ। क्रेताले अर्ध तयारी फनिर्चर खरीद गरी घरमा लगेर, त्यसलाई पूर्ण तयारी अवस्थामा रूपान्तरित गर्छ। अर्थात् क्रेताले आइकियाबाट खरीद गरेको फर्निचर जुन अनेक भागमा विभक्त हुन्छ, घरमा पुगेर जोडिन्छ। अर्थात् एसेम्बल गरिन्छ। यसरी अर्ध तयारी अवस्थामा रहेको फर्निचर बिक्री गरेर, आइकियाले अभूतपूर्व किसिमले अनेकौं उत्पादन सस्तो पारिरहेको छ। आइकियाले एसेम्बल गर्दा लाग्ने खर्च कटौती गर्न एसेम्बल गर्ने काम क्रेतालाई दिन्छ र क्रेता आफैंले एसेम्बल गरेर पैसा बचत गर्छ। यसरी फर्निचरको बिक्री मूल्य कम हुन्छ वा पारिन्छ।

अमेरिकामा वालमार्ट, अल्डी, डलर जेनरल, फेमिली डलर, क्रोगर, कास्ट को, डलर ट्री यस्ता बिक्री भण्डार हुन् जो बिक्री गरिने सामानको मूल्य कम पार्न प्रतिस्पर्धा गर्छन्। सकेजति तल्लो बिन्दुमा मूल्य झारेर ग्राहकलाई सस्तोमा वस्तु बिक्री गर्न प्रतिस्पर्धा गर्छन। सामानको बिक्री मूल्य कम पार्न आजभोलि ‘भेन्डिङ मेशीन’ पनि निकै प्रयोग हुन थालेको छ।

विश्वराज अधिकारी

akoutilya@gmail.com

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित: Friday, March 29, 2024

https://eprateekdaily.com/2024/03/28/65471/