Social Structure Equally Culprit for Poverty-Article-143

गरिबीका लागि सामाजिक संरचना पनि उत्तिकै दोषी

नेपालमा गरिबीका कारणहरु थापा पाउन अर्थशास्त्रका मोटा मोटा किताबहरुको खुबै अध्ययन गरिए। अनि गरिबी निवारणका तरिकाहरु पनि तिनै मोटा मोटा किताबहरुमा मात्र खोजिए। हाम्रा अर्थशास्त्रीहरुले पनि राष्ट्रिय गरिबीको कारण र त्यसको निवारण ठूला ठूला अर्थशास्त्रीहरु- आडम स्मिथ, रिकार्डो, केन्स आदि आदिको विचार वा सिद्धान्तहरुमा मात्र खोजे। एकथरि नेताहरुले त गरिबीको कारण र यसको निवारण केवल कार्ल मार्क्स, ऐंगेल्स, लेनिन, स्टालिन, माओ आदि आदिका सिदधान्तहरुमा मात्र देखे। अनि धनी र सम्पन्न वर्गलाई समाजको ठूलो शोषक एवं महान सत्रु मान्दै त्यो वर्गको अनत्य (हत्या) गरी वर्गहीन समाजको स्थापना गरे पछि मात्र गरिबी समाप्त हुन्छ भन्दै समाजमा ठूलो वैमनस्यता पैदा गराए, हत्या, हिंसा मच्याए। धनको सृजना केवल धनी वा उद्यमी (Entrepreneur ) हरु बाट मात्र हुन्छ भन्ने तथ्यलाई पूर्णतया बेवास्ता गरे। यसै गरी धार्मिक नेताहरुले पनि कुनै व्यक्ति गरिब हुनुमा प्रमुख कारण उसले पूर्व जन्ममा गरेको पाप एवं कर्म रेखालाई दोषी देखाए। धार्मिक नेताहरुले पनि गरिबीको मूल कारणहरु र निवारण पट्टी पट्कै ध्यान दिएनन्, उल्टो गरिबीको कारणबारे भ्रम मात्र छरे।

सामाजिक संरचना एवं सामाजिक व्यवहारले पनि नेपालमा गरिबी बढाउन एवं गरिबीलाई गरिबीहरुले थप पीडाको रुपमा अनुभूत गर्न बाध्य पारेको छ। साथै गरिब भएर बाँच्नु अभिषप्त जीवन बाँच्नु हो जस्तो घातक मनोविज्ञान सृजना गरेको छ। नेपाल, भारत, पाकिस्तान जस्ता मुलुकहरुमा गरिबहरुले दुई किसिमका समयस्याहरु भोग्नु परेको छ। पहिलो समस्या हो- आम्दानीको कमीले गर्दा अभाबै अभाबमा जीवन बिताउनु पर्ने। सन्तुलित एवं स्वस्थ भोजन, आबास, शिक्षा, औषधि एवं उपचार आदिको सुविधाबाट बंचित हुनु पर्ने। दोस्रो समस्या हो- गरिबहरुलाई समाजले हेयको दृष्टिले हेर्ने हुँदा हीनताबोधको सिकार हुनु पर्ने, मनोवैज्ञानिक समस्या समेत बेहोर्नु पर्ने। तर अमेरिका वा यूरोपका धेरै राष्ट्रहरुमा गरिबहरुले केवल एउटा मात्र समस्या भोग्नु पर्दछ र त्यो केवल अभावको समस्या। आम्दानी कम भएकोले उनीहरुले अन्य विभिन्न किसिमका वस्तु एवं सेवाहरु खरिद गर्न सक्तैनन। थोरै आम्दानीले गर्दा गरिबहरुले उपभोग गर्ने वस्तु एवं सेवाहरुको संख्या धनीहरुको भन्दा तुलनात्मक रुपमा कम हुन्छ। तर त्यहाँ गरिबहरुले  मनोवैज्ञानिक वा समाजिक अवहेलनाको समस्या भने बेहोर्नु पर्दैन। हेपिएको अनुभूत गर्नु पर्दैन। गरिबहरुले पनि समाजमा उत्तिकै हैसियत र इज्जत पाउँछन जति धनीहरुले पाउँछन। सामाजिक रुपमा गरिब एवं धनी बीच ठूलो बिभेद हुदैन। नेपाल, भारत, पाकिस्तान जस्ता राष्ट्रहरुमा जस्तो समाजले एक वा कुनै परिबारको आन्तरिक ममिलामा बढी चियो चर्चो गर्दैन। कुनै एक परिवारले गरिबीमा यो वा त्यो चाड राम्रोसंग मनाउन सकेन, छोरा छोरीको बिहेमा यति उति खर्च गर्न सकेन भन्ने कुराको कसैले बास्ता राख्दैन र चिचो चर्चो पनि गर्दैन। पश्चिमी समाजको सर्वाधिक राम्रो पक्ष के हो भने यो समाजले कुनै एक व्यक्तिको व्यक्तिगत जीवनको चिचो चर्चो पट्क्कै गर्दैन, साथै त्यस्तो गर्नुलाई राम्रो मान्दैन पनि। कसैले के खायो के लगायोमा दिलचस्पी राख्दैन, दक्षिण एशियाली समाजमा जस्तो। पश्चिमी समाजको यो मान्यताताले गर्दा यो समाजमा रहेका गरिबीहरुको गरिबी सडकसम्म पुग्न पाउँदैन। गरिबी केवल वस्तु एवं सेवाहरुको अभावसम्म मात्र सीमित रहेर सामाजिक अपहेलनाको विषय बन्न पाउँदैन। तर दक्षिण एशियाली समाजमा एक परिवारको आन्तरिक कुराहरुमा समेत समाजले आवश्यक भन्दा बढी चांसो राख्ने हुनाले यस क्षेत्रका गरिबहरुको पीडा छरिएर सडक र चोकहरुमा पुग्दछ। गरिबहरुले गरिबीको कारण, हेपिएर मानसिक पीडा समेत बेहोर्नु पर्दछ। र यो मानसकि पीडाले व्यकतिमा आत्म विश्वासको कमी पैदा गराएर गरिबीको दुष्चक्रबाट व्यक्तिलाई बाहिर निस्किन दिंदैन। गरिब व्यक्ति र परिवारलाई निरन्तर गरिब रहन बाध्य पार्दछ।

संसारमा कुनै पनि देश यस्तो भेटिने छैन जहाँ केवल धनीहरुको मात्र बसोबास भएको होस। हरेक मुलुकमा गरिब र धनीहरु छन्। अमेरिका, फ्रान्स, बेलायत, जर्मनी जस्ता अति धनी राष्ट्रहरुमा पनि गरिबहरु छन। गरिब हुनु एक सामाजिक नियम हो। कुनै एक व्यक्ति वा परिवारलाई गरिब पार्नमा विभिन्न तत्वहरुले कार्य गरेको हुन्छ। अर्कोतिर गरिबीको परिभाषा पनि सरल छैन। कुन अवस्थालाई गरिब मान्ने त्यो आफैमा निकै विवादित छ। कार हुनेले आफूलाई हेलिकप्टर हुनेको अगाडि गरिब देख्छ। मोटर साइकल हुनेले कार हुनेको अगाडि आफूलाई गरिब देख्छ। साइकल हुनेले आफूलाई मोटर साइल हुनेको अगाडि गरिब देख्छ। अनि सबारीको साधन केही पनि न हुनेले साइकल हुनेलाई आफू भन्दा धनी देख्छ। यस किसिमको गरिबी तुलनात्मक वा सापेक्ष गरिबी हो। यस किसिमको गरिबले भौतिक वस्तुहरु अभाव भन्दा पनि मनोविज्ञानसँग बढी सरोकार राख्छ।

दुई छाक पेट भरि खान नपाउनु। साधारण औषधिको अभावमा सामान्य रोगबाट पनि मृत्यु हुनु। अर्थ र समय अभावले साक्षर समेत पनि हुन नपाउनु भनेको अति बिपन्नता हो। यस किसिमको गरिबीलाई निरपेक्ष गरिबी भन्ने गरिन्छ।

नेपालमा निरपेक्ष गरिबी जति ठूलो समस्याको रुपमा देखिएको छ त्यतिकै ठूलो समस्याको रुपमा सापेक्ष गरिबी पनि देखिएको छ। आफू भन्दा अलि सम्पन्नको अगाडि आफूलाई गरिब देखेर हीनता बोध गर्नेहरुको जमात मुलुकमा ठूलै छ। यो कारणले गर्दा पनि, समृद्धि हासिल गर्न, लाभदायक रोजगारीको लागि मुलुकको सीमा काट्नेहरुको संख्या दिन प्रति दिन ठूलो हुँदैछ।

गरिबलाई समाजले दिने इज्जत वा गरिबले समाजबाट पाउने उचित मर्यादाको अभावमा गरिबीको बोध भौतिक भन्दा पनि मनोवैज्ञानिक रुपमा अति कष्टकर हुन पुगेकोछ। र यो डरलाग्दो स्थिति हो।

दक्षिण एशियाली मुलुकहरुमा गरिब वा अति सामान्य स्तरको कार्य गर्ने (रिक्साचालक, मजदूर, बनीहारा, भारी बोक्ने, मेहतर, जमदार आदि ) व्यक्तिहरुलाई सम्बोधन गर्दा आदरार्थी शब्दको प्रयोग गरिएको बिरलै देख्न पाइन्छ। जबकी यी कामदारहरुको अर्थ व्यवस्थामा यति बढी महत्व हुन्छ कि यिनीहरुको अभावमा मुलुकको उत्पादन व्यवस्था नै ठप्प हुन पुग्छ। तर हाम्रो समाजमा विडम्बना के छ भने जसले प्रत्यक्ष श्रम गरेर समाजमा ठूलो योगदान पुर्याएको हुन्छ उसले गरिबीकको कारण सामाजिक अपहेलनाको समस्या भोग्नु पर्दछ तर जसले अरुको श्रममा जीवन यापन गर्दछ उसले सामाजिक इज्जत पाएको हुन्छ। अब यो समस्याबाट भने मुक्ति पाउनु पर्दछ।

गरिबलाई गरिब रहेको हरपल बोध गराउनमा दक्षिण एशियाली मुलुकहरुमा प्रचलित रहेका भाषाहरुले पनि ठूलो योगदान पुर्याएका छन्। यस क्षेत्रमा प्रचलित रहेका भाषाहरुले, केही अपवाद (जेष्ठ वा मान्य जनलाई आदरार्थी शब्दद्वारा सम्बोधन) बाहेक, धनी र शक्तिसाली व्यक्तिहरुलाई बढी आदर प्रदान गर्छन्। उनीहरुलाई सम्बोधन गर्दा हजूर, आप जस्ता आदरार्थी शब्दहरु प्रयोग गरिन्छ। जबकी सामान्य व्यक्तिहरुलाई सम्बोधन गरिंदा तिमी तँ, तुम तुँ जस्ता अआदरार्थी शब्दहरु प्रयोग गरिन्छ। समाजका व्यक्तिहरु बीच भाषाले नै विभेद गरि दिएकोछ। भाषाले नै कसैलाई तँ कसैलाई तिमी, कसैलाई तपाइँ वा हजूर भन्न निर्दैशित वा स्थान प्रदान गरेकोछ। यसै गरी कसैलाई तुँ कसैलाई तुम, कसैलाई आप भन्ने चांजोपांजो मिलाइ दिएकोछ। तर पश्चिमी समाजमा र खास गरी अंग्रेजी भाषी समाजमा भाषाले व्यक्तिको आर्थिक वा अन्य हैसियत अनुसारको विभेद भने गर्देन। जसलाई पनि यु (You) भनेर सम्बोधन गर्न सकिन्छ। राजा होस वा रंक, प्रधान मंत्री होस वा सामान्य मजदूर, उमेर ठूलो होस वा सानो, यसै गरी अति धनी होस वा अति गरिब, सबैलाई यु भनेर सम्बोधन गर्न सकिन्छ। भाषाले व्यक्तिको हैसियत अनुसारको व्यवहार वा विभेद गर्ने  ठाउँ दिंदैन।

तर अब परिवर्तनको समय आएको छ। भाषालाई मात्र पनि दोष दिएर हुँदैन। अब विस्तारै र क्रमिक रुपमा अआदरार्थी शब्दहरु प्रयोगबाट हटाउँदै जानु पर्दछ। गरिबको जीवनलाई पनि सम्मानित तुल्याउनु पर्दछ।

र समय यो पनि  आएको छ। अब गरिबीका कारण र निवारण केवल मोटा मोटा पोथीहरुमा मात्र खोजेर हुँदैन। ठूला ठूला अर्थशास्त्रीहरुको सिदधान्तमा मात्र खोजेर पुग्दैन। नेताहरुको भाषणमा पनि खोजेर हुँदैन। हामीले गरिबीको कारण र निवारण हाम्रो सामाजिक संरचनामा पनि खोज्नु पर्दछ। यसलाई पनि केन्द्रमा राखेर हेर्नु पर्दछ।

विश्वराज अधिकारी

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित Friday, September 19, 2014