निजगढ
विमानस्थल: पर्यटन पूर्वाधार
नेपालको
अर्थ व्यवस्था क्रमिकरूपमा सेवा एवं पर्यटनमा आश्रित हुँदै गएको छ। यो परिवर्तन
अहिले प्रस्ट नदेखिए पनि भविष्यमा वा आउँदो बीस, पचीस वर्षभित्र प्रस्ट देखिने छ। ‘नेपाल कृषि प्रधान देश’ हो भन्ने
मान्यता केवल किताबहरूमा मात्र सीमित हुनेछ, व्यवहारमा देख्न पाइने छैन। भविष्यमा नेपालको स्थिति सिङ्गापुरझै
(कृषिको लागि दयनीय) हुनेछ।
नेपालमा कुल उपलब्ध राष्ट्रिय भूमि मध्ये १५
प्रतिशत भूमि प्रायः जहिले पनि हिउँले ढाकिएको रहन्छ। यो भूमि अहिलेको यो अवस्थामा
व्यावसायिक कृषिका लागि उपयुक्त हुन सक्तैन। केवल जीवन निर्वाहका लागि यो भूमिको
प्रयोग कृषि कार्यको लागि हुनु बेग्लै कुरा हो। यो भूभाग, जुन हिमालको नामले परिचित छ, पर्यटनको क्षेत्रमा भने उत्पादनमूलक
हुँदै गएको छ। रिसोर्ट, पदयात्रा, पर्वतारोहणका लागि यो क्षेत्रको राम्रो
उपयोग भएको छ। यस क्षेत्रको जनताले राम्रो आम्दानी प्राप्त गरेको छ। कृषि
क्षेत्रमा भने यो क्षेत्रले कुनै ठोस योगदान पुर्याउन सकेको छैन। कृषिका लागि यो
क्षेत्रले भविष्यमा ठूलो योगदान पुर्याउला भन्ने कुरा सोंच्न पनि सकिंदैन।
नेपालको ठूलो भूभाग पहाडले ढाकिएको छ।
महाभारत (पहाड) शृङ्खलाले भरिएको यो भूभागले कुल भूभागको ६८ प्रतिशत ओगटेको छ।
ठूलो मात्रामा उपलब्ध यो (पहाडी) क्षेत्रको, कृषिको लागि व्पापक उपयोग हुन सकेको छैन। यस क्षेत्रको कृषि उत्पादन
पनि केवल निर्वाहमुखी नै छ। यस क्षेत्रमा व्यावसायिक कृषि गरेर, कृषि उत्पादन (अप्रशोधित वा प्रशोधित)
विदेश निर्यात गरेर, राम्रो
आम्दानी गर्न सकिने लक्ष्य राख्नु दिवास्वप्न मात्र हुनेछ। बरु अब स्थिति उल्टो
हुनेछ। भविष्यमा तराइको जनसङ्ख्या, पहाडतिर बसाइँ सर्नेछ। बढ्दो र बसाइँ सर्ने जनसङ्ख्याको बसोवास
समस्या भविष्यमा यो पहाडी क्षेत्रले समाधान गर्नेछ। अर्थात् पहाडी भूमिको व्यापक
उपयोग पनि केवल बसोवासका लागि हुने सम्भावना बढेर गएको छ। यस तथ्यको उदाहरणको
रूपमा हेटौंडा, काठमाडौ, पोखरा, धरान
आदि शहरहरूलाई लिन सकिन्छ। यी र यस्ता शहरहरूमा बसोवास दिन प्रतिदिन बढ्दै गएको छ
र भविष्यमा झन तीव्र हुनेछ।
अब
चर्चा गरौ तराईको,
अर्थात्
समतल भूमिको। चुरे हिम शृङ्खला वा शिवालिक क्षेत्रको दक्षिणमा अवस्थित यो क्षेत्र
कुनै समय अन्नको भण्डार मानिन्थ्यो। नेपालमा उपलब्ध कुल भूभाग मध्ये १७ प्रतिशत
भूभाग रहेको यस क्षेत्रले ३० र ४० को दशकमा धान, चामल, तोरी, मकै आदि भारततर्फ निर्यातसमेत पनि गर्थ्यो।
यस क्षेत्रमा उत्पादन भएको चिनी नेपालका अनेक शहरहरूमा पुग्थ्यो। एक किसमले चिनीका
लागि नेपाल आत्मनिर्भर थियो। कोशी, वाग्मती, नारायणीजस्ता
नदीहरूले सिंचित यो क्षेत्र बार्है महीना हराभरा हुन्थ्यो। किसानहरू
वर्षभरिमा चार बाली लगाउन सक्षम थिए।
दुई समस्याले गर्दा कृषिको लागि धनी रहेको
तराई अब गरीब हुने स्थितिमा पुगेको छ। पहिलो बढ्दो जनसङ्ख्याको चापले गर्दा तराईका
धेरै कृषियोग्य जमीन घडेरीमा परिणत भएको छ। दोस्रो, कृषि क्षेत्र आकर्षक (आयमूलक) हुन नसकेकोले यो क्षेत्रलाई उपयोग
गर्ने जनशक्ति विदेश (मलेसिया, कतार, साउदी
अरेबिया, युनाटेड अरब इमिरेट्स आदि) तिर रोजगार
खोज्न बाध्य भएको छ। अर्थात् वर्तमान र भविष्यमा पनि यो क्षेत्रले ठूलो मात्रामा
अन्न उत्पादन गरेर विदेश निर्यात गर्ने स्थिति देखिंदैन।
तराई क्षेत्रबाट प्राप्त कृषि उत्पादन केवल
जीवन निर्वाहका लागि मात्र हुनेछ। जीवन निर्वाहका लागि मात्र उपत्पादन गरेर कुनै
पनि क्षेत्रले धनी हुनेगरी आय आर्जन गर्न सक्तैन। यो प्रतिस्पार्धात्मक युगमा
उद्योग र व्यापारमा पनि यो क्षेत्रले कुनै ठूलो उपलब्धि हासिल गर्ने स्थिति
देखिंदैन। उत्पादन लागतको दृष्टिकोणले यस क्षेत्रमा वा नेपालका अन्य क्षेत्रहरूमा
पनि, उत्पादित वस्तु सस्तो भएर खास गरी चीन
र भारतमा बिक्री गर्न सकिने टाढाटाढासम्म सम्भावना देखिएको छैन। भारत र चीन, दुवैले विश्वभरि सस्तो वस्तु र सेवा
उत्पादन गर्ने राष्ट्रको रूपमा पहिचान बनाइसकेका छन्। ठूलो आर्थिक सफलता पनि
प्राप्त गरिसकेका छन्। यो स्थितिमा कृषि र उद्योगको क्षेत्रमा नेपालले चीन र
भारतसँग प्रतिस्पर्धा गर्न सक्तैन। युरोपियन युनियन र अमेरिकासँग प्रतिस्पर्धा
गर्नु त टाढाको कुरा हो।
यस किसिमको परिस्थिति रहेको परिप्रेक्ष्यमा
नेपालले अन्य राष्ट्रहरूसँग तुलनात्मकरूपमा ज्यादै न्यून प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने
क्षेत्र भनको ‘नेपालको मौलिक पर्यटन’ हो। पर्यटनको क्षेत्रमा नेपालले एकातिर
ज्यादै कम प्रतिस्पर्धा (अन्य मुलुकहरूसँग) गरे हुने स्थिति छ भने अर्कोतिर
नेपालमा पर्यटकीय स्थलहरू पनि धेरै छन्। अति ठूलो सङ्ख्यामा पर्यटकीय स्थल नभए
तापनि इतिहासको आधारमा नेपालमा अझै पनि ठूलो सङ्ख्यामा पर्यटकीय स्थलहरूको निर्माण
गर्न सकिन्छ। र ती पर्यटकीय स्थलहरूको प्रयोग गरेर ठूलो सङ्ख्यामा विदेशीहरूलाई
आमन्त्रित गर्न सकिन्छ।
माथिका विवरणहरूले अब हामीले कृषिप्रति अति
निर्भरता क्रमिकरूपमा कम पार्दै लग्नुपर्ने र पर्यटन विकासमा जोड दिनुपर्ने तथ्य
प्रस्ट हुन्छ। अब हामीले पर्यटन पूर्वाधारको विकासमा जोड दिनुपरेको छ।
पर्यटनको क्षेत्रमा तराई परापूर्व कालदेखि
पछाडि पर्दै आएका छ। उपलब्ध पर्यटकीय क्षेत्र (जानकी मन्दिर, सिम्रौनगढ आदि) हरूको राम्रो संरक्षण
हुन सकेको छैन र उपयोग पनि हुन सकेको छैन।
यो बदलिंदो परिस्थितिमा, तराईमा पर्यटन क्षेत्रको विस्तार
गर्नुपर्ने र यस क्षेत्रबाट राम्रो आय आर्जन गर्नुपर्ने बाध्यात्मक स्थिति सृजना
भएको छ। यो कारणले पनि तराईमा पर्यटन क्षेत्रका लागि आवश्यक पर्ने अनेक पूर्वाधार
विकासमा जोड दिनुपरेको छ।
निजगढमा अन्तर्राष्ट्रियस्तरको विमानस्थल
निर्माण हुने विषयले अहिले निकै चर्चा पाएको छ। यस क्षेत्रमा विमान स्थल निर्माण
हुँदा ठूलो सङ्ख्यामा रूखहरू काटिने र साथै ठूलो क्षेत्रको वन सदाका लागि विनाश
हुने भएकोले पनि यो विषयले अधिक चर्चा पाएको हो। वन क्षेत्रको विनाशले पर्यावरणीय
सन्तुलन बिग्रेर बाढी, पहिरो, वर्षा, सिंचाइजस्ता विषय समस्याको रूपमा प्रस्तुत हुने भन्दै धेरै व्यक्तिले
यो विमानस्थल निर्माण गर्न हुन्नसमेत पनि भनेका छन्।
तर अर्को कटु यथार्थ के पनि छ भने पर्यटनको
क्षेत्रमा पछाडि रहेको तराई क्षेत्रमा पर्यटनको पूर्वाधार विकास गर्नुको विकल्प
छैन। र पर्यटन पूर्वाधारको लागि अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल निर्माण गर्नुको विकल्प
पनि छैन। पूर्वी र मध्य तराईलाई सेवा पुर्याउने किसिमको, अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको विमानस्थल
निर्माण र सञ्चालन हुने बित्तिकै यस क्षेत्रको आर्थिक विकासले गति लिने कुरामा
कुनै शङ्का न लिए हुन्छ। यो विमान स्थलले विदेश जान (नेपाली कामदार खाडी मुलुकमा
जाँदा) काठमाडौ जाने समस्याको अन्त्य गर्नेछ भने अर्कोतिर विदेशबाट पर्यटनका लागि
नेपाल आउने पाहुनाहरूले अनिवार्यरूपमा (हवाईमार्गबाट आउँदा) काठमाडौ जाने स्थिति
पनि समाप्त गर्नेछ। निष्कर्षमा भन्ने हो भने यो विमानस्थलले तराईको आर्थिक विकासमा
महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउने छ। तराईवासीको आम्दानी र क्रय शक्ति निश्चितरूपमा वृद्धि हुनेछ।
हुन पनि पर्यटनको पहिलो र अत्यावश्यक पूर्वाधार भनेको नै यातायात हो। काठमाडौले
त्यो यातायात सुविधा (अन्तर्राष्ट्रियस्तरको
विमानस्थल) वर्षौ पहिले प्राप्त गरेकोले आज काठमाडौं शिक्षा, स्वास्थ्य, प्रविधि, ज्ञान, सम्पत्ति, सूचना एवं जानकारी आदिको क्षेत्रमा
अगाडि हुन पुगेको हो।
सिमरा विमानस्थल अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको भएको
भए यो क्षेत्रले पर्यटनको क्षेत्रमा निकै विकास गर्ने थियो। विदेशबाट आउने
पर्यटकहरूमध्ये जनकपुर, लुम्बिनीजस्ता
क्षेत्रमा आउने पर्यटकहरू सीधा सिमरा अवतरण गर्ने थिए।
कुनै पनि विकासले मूल्य त माग्छ नै। मूल्य
नतिरेर विकास प्राप्त भएको उदाहरण थोरै छ। अमेरिका संसारमा नै धनी राष्ट्र हो। खान, लगाउन र आवास समस्याले आम अमेरिकीलाई
पिरोलेको छैन। तर यो आर्थिक विकासका लागि आम अमेरिकीले ठूलो मूल्य चुकाएको छ।
यहाँको सामाजिक जीवन सुखद छैन, भौतिक जीवन सुखी भए तापनि।
चीनका अनेक शहर गगनचुम्बी भवनका लागि
प्रख्यात छन्। ठूलो सङ्ख्यामा उद्योगहरूको स्थापना भएको छ। नागरिकहरूको क्रयशक्ति
पनि ह्वात्तै बढेको छ। साथै उद्योगहरूको विस्तारले गर्दा चीनको प्राकृतिक पर्यावरण
नराम्रो गरी प्रदूषित भएको छ। लिनफेन चीनको त्यस्तो शहर हो जुन संसारकै चौथो अति
प्रदूषित शहरमध्ये पर्दछ। कोइला उद्योगले गर्दा यो शहरको वायु प्रदूषण यति बढी छ
कि आकाश नै कालो देखिन्छ। चीनको अन्य क्षेत्रका नागरिकहरूको औसत आयु भन्दा लिनफेन
शहरका नागरिकहरूको आयु दस वर्ष कम छ। आर्थात् बिरामीको कारण मृत्यु दर अधिक छ।
भारतको विकसित एवं धनी शहरहरूमध्ये एक दिल्ली, संसारकै दोस्रो अधिक प्रदूषित शहर हो।
दम र फोक्सोको बिरामीबाट यहाँ धेरै व्यक्ति पीडित छन्। विज्ञहरूको भनाइ अनुसार
दिल्लीको वायु यति प्रदूषित छ कि यहाँ (दिल्लीमा) साँस फेर्नु भनेको दिनमा ४०
सिगरेट पिउनु बराबर छ।
तराईको समग्र आर्थिक विकासका लागि निजगढमा
अन्तर्राष्ट्रियस्तरको विमानस्थल बनाउनुको अर्को राम्रो विकल्प छैन। निर्माण त
गर्नैपर्छ। तर कम क्षति पुर्याएर, कम वनको विनाश गरेर, कम पर्यावरणीय सन्तुलन बिगारेर निजगढमा विमानस्थलको निर्माण गर्नु
बुद्धिमानी हुनेछ। मार्केटिंग मात्र होइन, ‘ग्रीन मारकेटिंग’ लाई प्रमुखता दिनु उपयुक्त हुनेछ।
विश्वराज अधिकारी
प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित Friday, September 21, 2018
No comments:
Post a Comment