Birth, Development and Uses of Capitalism-Article-81

पूँजीवादको जन्म, विकास र प्रयोग

४. पूँजीको किसिम

पूँजी दुई किसिमको हुन्छ- भौतिक र बौद्धिक। हुन त भौतिक पूँ४जी पनि बौद्धिक पूँजीको नै उपज हो तर भौतिक पूँजी एक व्यक्तिबाट बाट अर्कोमा सजिलै हस्तान्तरण हुन सक्छ जवकि बौद्धिक पूँजी हुँदैन। भौतिक पूँजीलाई सजिलै एक बाट अर्कोमा हस्तान्तरण गर्न सकिन्छ जस्तो कि कुनै व्यक्तिले आफूसँग रहेको सम्पत्ति (नगद, जग्गा वा अन्य मुद्रा द्वारा मूल्य तोकिएको वस्तु) आफ्नो सन्तानलाई वा अरुलाई दिनु। यसै गरी सो व्यक्तिले अन्त कतै लगानी गर्नु। बौद्धिक पूँजी भने एक व्यक्तिबाट अर्कोमा हस्तान्तरण हुन सक्दैन। जो सँग बौद्धिक पूँजी (प्रतिस्पर्धात्मक रचनात्मक बौद्धिक क्षमता) छ उसले मात्र आफ्नो त्यो क्षमताको प्रयोग गर्न सक्छ, अरुले सक्तैन। जस्तै व्यापारी, शिक्षक, चिकित्सक, वकिल, वैज्ञानिक आदि आदिहरु सँग रहेको बौद्धिक क्षमता उनीहरुको पूँजी हो र त्यो पूँजीको उपयोग गरेर उनीहरुले फाइदा (प्रतिफल) प्राप्त गर्न सक्छन। यहाँ भने चर्चा गर्न खोजिएको चाहिँ व्यक्तिद्वारा प्रयोग गरिने बौद्धिक क्षमताको हो, बौद्धिक पूँजीको हो।

अहिलेको यो अति उन्नत संचारको युगमा व्यक्तिहरुले आफ्नो बौद्धिक क्षमताको उपयोग गरेर करोडौ रुपैयाँ कमाउन सक्छन। अर्थात अहिलेको यो युगमा ठूलो आर्जन गर्नका लागि व्यापार संचालनको प्रारम्भिक अवस्थामा नै ठूलो लगानी गर्नु पर्ने वाध्यता छैन। अर्को शब्दमा भन्ने हो भने, व्यक्तिहरुले ठूलो रकम लगानी नगरेर नै पनि, केवल बौद्धिक क्षमताको उपयोग गरेर, छोटो समयमा अरबौ रुपैया कमाउन सक्छन। पुर्खैउली देखि प्राप्त हुँदै आएको, बाबु बाजेको सम्पत्ति प्रयोग गर्नु पर्देन, धन आर्जन गर्नका लागि।  त्यसकारण यो युग ज्ञानको युग हो, केवल पूँजी (भौतिक) को युग होइन। यस तथ्यका उदाहरणहरु धेरै छन। यहाँ भने न्युयोर्क राज्यमा जन्मेका, अमेरिकी नागरिक मार्क जुकर्बर्गको सफलतालाई यो ज्ञानको युगको भन्ने तथ्यसँग जोडेर, केवल ज्ञानको उपयोग गरेर मात्र पनि व्यक्ति आफ्नो जिवनमा, छोटो समयमा नै पनि कसरी सफल (मुख्य गरी आर्थिक रुपमा) हुन सक्छ भन्ने बारे चर्चा गर्न खोजिएको छ।  

संसारको जुन सुकै  कुनामा बस्ने व्यक्तिलाई पनि फेसबुकको बारेमा अवश्य थाहा हुनु पर्दछ। संसार भरि नै ज्यादै लोकप्रिय रहेको सामाजिक संजाल फेसबुकको सक्रिय प्रयोगकर्ताको संख्या सन् २०१० मा ५०० मिलियन थियो र त्यो संख्यामा व्यापक वृद्धि भएर सन् २०१२ मा १ बिलियन  हुन पुग्यो। फेसबुकको प्रयोगकर्ताहरुको संख्या दिनप्रति दिन बढ्दो छ। तस्बीर र सन्देश (Massage) दुबै द्वारा विश्वको एक कुनामा रहेको व्यक्तिलाई विश्वको अर्को कुनामा रहेको व्यक्ति सँग सजिलै जोड्ने तथा प्रयोगकर्ताहरुलाई  समाचार (प्रयोगकर्ताहरु सँग सम्बन्धित) लगायत मनोरंजन समेत प्रदान गर्ने विशेषता फेसबुकले बोकेको हुनाले छोटो समयमा नै यो सामाजिक संजाल ज्यादै लोकप्रिय हुन पुगेको छ, जुन सुकै उमेर समूहको व्यक्तिहरुमा पनि। सजिलै संग इन्टरनेट सुबिधा प्राप्त गर्न सक्ने व्यक्तिले, दिनभरिको बेफुर्सतिको बाबजुत पनि, यसो एक छिन समय निकालेर फेसबुक हेर्छ नै। केहीको लागि त फेसबुक, दिनचर्या जस्तो भएको छ। तर आज भन्दा पन्द्र सोर्ह वर्ष पहिले कसैले सोंचेको पनि थिएन होला, कुनै व्यक्तिले आफ्नो वौद्धिक क्षमताको प्रयोग गरेर यस्तो (फेसबुक जस्तो) शसक्त सामाजिक संजाल प्रयोगमा ल्याउने छ र त्यसको प्रयोगकर्ता यति ठूलो संख्यामा हुने छन। त्यो सामाजिक संजालले संसार भरि छरिएर रहेका व्यक्तिहरुलाई जोड्ने छ। प्रयोगकर्ताहरुले पनि त्यसबाट निकै फाइदा उठाउने छन्। र त्यो सामाजिक संजालको विकासले चिठ्ठी पत्र, फोन आदिको व्यवसायलाई प्रभावित गर्ने छ। त्येही अति लोकप्रिय सामाजिक संजाल फेसबुकका पाँच जन्मदाताहरु मध्येका एक हुन मार्क जुकर्बर्ग। कुनै बेला, विद्यार्थी अवस्थामा डर्मिटोरी ( छात्रावास) मा बस्ने जुकर्बर्ग, फेसबुकको विकास गरेर अहिले बिलोनियर भएका छन, धनाड्य भएका छन्। सन् २०१२ मा उनीसँग अमेरिकी डलर ९.४ बिलियन बराबर सम्पत्ति रहेको अनुमान गरिएको छ। फेसबुकको चेयरमैन एवं चिफ एजेक्युटिभ रहेका जुकर्बर्ग चर्चामा पनि उत्तिकै छन। फ्रेब्रुअरी ४, सन् २००४ मा, आफूहरु बसेको डर्मिटोरीबाट, कलेजका, सँगै बस्ने र बाहिरका साथीहरुको सहयोगमा फेसबुकको शुरुवात गर्दा सामान्य आर्थिक अवस्थामा रहेका जुकर्बर्ग सन् २००७ मा फेसबुकको आम्दानीबाट, केवल २३ वर्षको उमेरमा, बिलोनियर बनिसकेका थिए। सन् २०१० मा टाइम पत्रिकाले उनलाई ‘परसन अफ द इयर’ घोषणा गर्नुको साथै विश्व १०० अति धनाड्य एवं प्रभावशाली व्यक्ति मध्ये एक भनी उल्लेख गरेको थियो।  

साम्यवादीहरुले भने बौद्धिक पूँजीको बेवास्ता गर्छन र पूँजीलाई केवल रुपैयाँ पैसा धन सम्पत्ति (जग्गा, घर, भौतिक वस्तु आदि) को रुपमा मात्र परिभाषित गर्छन। पूँजीद्वारा श्रमको शोषण हुन्छ भन्ने यथार्थ स्थापना गरेर त्यस माथि बलियो किसिमले विश्वास गर्छन। पूँजी माथि एकल वा केही व्यक्ति तथा निजी क्षेत्रको स्वामित्वको अन्त्य गरेर राज्यको स्वामित्व कायम गर्छन, समूह वा राज्यको पूँजीको रुपमा त्यसलाई लिन्छन। परिणामस्वरुप पूँजीले विकास गर्न पाउँदैन किनभने पूँजीको लगानीबाट हुने फाइदा कुनै खास तोकिएको  समूह वा राज्यलाई जाने हुनाले कुनै एक व्यक्ति वा समूह आफ्नो बौद्धिक क्षमताको प्रयोग गरेर पूँजीको विकास गर्न पट्टि लाग्दैन, पूँजीको विकासप्रति पूर्ण रुपमा उदासिन हुन पुग्छ। मानिस स्वभाव त स्वार्थी प्राणी हो। र त्यो स्वार्थी प्रवृतिले गर्दा नै मान्छे भन्ने प्राणीको यति बढि विकास भएको हो। आफ्नो स्वार्थ पूर्ति हुने न देखे सम्म व्यक्ति कुनै काम गर्न अग्रसर हुँदैन। व्यक्तिको लगभग प्रत्येक क्रियाकलाप अर्थ द्वारा निर्देशित हुन्छ। यो यथार्थलाई बामपन्थीहरुले बेवास्ता गर्छन। कठोर निमय र कानून लादेर, अनुशासन भित्र बस्न बाध्य पारेर, भौतिक सजाएको डर देखाएर मान्छेलाई निस्वार्थी वा विवेकी बनाउन सकिन्छ भन्ने काल्पनिक मान्यतामाथि विश्वास गर्छन। सम्पत्ति नीजी नभएसम्म पूँजीको विकास हुन सक्तैन भन्ने तथ्यलाई बुझेर होला चीनले अहिले पूँजी माथि राज्यको होइन व्यक्ति (लगानीकर्ता वा व्यवसायी) को स्वामित्व कायम हुन दिएको छ। सरकारले गरेको यस किसिमको व्यवस्थाले गर्दा लगानीकर्ताहरुले आफ्नो क्षमताको प्रयोग गरेर, लगानीद्वारा राम्रो प्रतिफल प्राप्त गर्दै,  आफू र देशलाई समेत छोटो समयमा धनी बनाउन सफल भएका छन। अहिले चीनले आफ्नो लगानी संसार भरि फिजाएको छ। पूँजी माथि निजी क्षेत्रको स्वामित्व कामय हुन न दिएको भए, मुलुकको आर्थिक विकासमा बौद्धिक पूँजीको ठूलो महत्व हुन्छ भन्ने यथार्थ बोध नगरेको भए, चीनले यति चमत्कारी किसिमले आर्थिक प्रगति गर्थेन होला।

राष्ट्रिय अर्थ तन्त्रको विकासमा पूँजीको महत्व सर्वाधिक हुन्छ भन्ने तथ्यलाई हृदयंगम् गरेका वा पूँजीवादलाई राष्ट्रिय अर्थ तन्त्रको निर्देशक सिद्धान्त मानेका मुलुकहरुले बौद्धिक पूँजीलाई अत्यधिक महत्व दिएका हुन्छन। नियम कानूनको निर्माण बौद्धिक पूँजीको विकास र विस्तार सजिलै किसिमले होस भन्ने किसिमबाट गरेका हुन्छन। राज्यको नियम कानूनलाई बौद्धिक पूँजीको विकास हुने किसिमबाट लचिलो र खुकुलो पारेका हुन्छन। परिणामस्वरुप मुलुकमा नया नया वस्तु तथा सेवाहरुको विकास हुन पुग्दछ र त्यसको बिक्रीबाट विकासकर्ता वा व्यवसायीले त राम्रो आय आर्जन गर्छ नै मुलुकले पनि राम्रो लाभ प्राप्त गर्दछ। रोजगारीको क्षेत्रको पनि विस्तार हुन पुग्दछ, थप रोजगारीका औसरहरुको श्रृजना भएको हुनाले। सं रा अमेरिकाले बौद्धिक पूँजीको विकास र प्रयोगमा जोड दिएको हुनाले नै गुगल, युट्युब, फेसबुक, इबे, अमेजन डटकमा जस्ता नया नया सेवाहरुको विकास प्रभावकारी किसिमले हुन सकेको हो।

तर विडम्बना, गरिब भनौ वा विकासशील राष्ट्रहरुमा, मुलुकको केन्द्रीय वा क्षेत्रीय राजनीतिमा, बामपन्थीहरुको ज्यादै बलियो प्रभाव हुन्छ एकातिर भने उनीहरुले पूँजी माथि राज्यको नियन्त्रण हुनु पर्दछ भन्ने कुराको वकालत गर्छन अर्कोतिर। बामपन्थीहरुले बौद्धिक पूँजीलाई महत्व दिनु त टाढाको कुरा हुन आउँछ। पूँजीको विकासमा बामपन्थीहरुको धारणा यस किसिमबाट ज्यादै प्रतिकूल रहेको हुनाले नै गरिबी मुलुकहरु गरिबीको दुष्चक्रबाट बाहिर आउन सकि रहेका छैनन्। मुलुकमा गरिबी झन झन बढ्दै गइ रहेको छ, तुलनात्मक रुपमा। गरिबहरु झन झन गरिबी हुन थाले पछि, मुलुक भित्र महँगीले गर्दा जिवन धान्न गार्हो भए पछि,  गरिब नागरिकहरु रोजगारीका लागि विदेशिन बाध्य भएका छन्।  नेपालको वर्तमान देखेर हामी यसै निर्क्योलमा पुग्न बाध्य हुन्छौ। त्यसैले नेपाली युवा भोलिका दिन सजिलो होला भन्ने सपना साकार पार्न घरपरिवार छाड्न विवश भएका छन्।
(क्रमश:)

Bishwa Raj Adhikari

Published in prateekdaily on Friday, March 15, 2013