Special Characteristics of American Economy-Standardization-224

अमेरिकी अर्थ व्यवस्थाका विशेषता

५. प्रमापीकरण

    

अमेरिकी अर्थ व्यवस्थाका विभिन्न विशेषता छन्। ती विशेषताहरूले नै अमेरिकालाई विश्वको सर्वाधिक ठूलो अर्थ व्यवस्था हुन सहयोग पुर्याएको हो। तिनै विशेषताहरूमध्ये एक हो, अमेरिकामा हरेक वस्तुको एक निश्चित प्रमाप (Standard) हुन्। वस्तुहरूको प्रमापीकरण गर्नु। अर्थात् हरेक वस्तुको प्रमापीकरण (Standardization) गरिएको हुन्छ। हरेक वस्तुको प्रमापीकरण मात्र होइन, नामाकरण (Branding) पनि गरिएको हुन्छ। यहाँसम्म कि फलफूल, तरकारी, अन्डा, फलफूल, दही, साग आदिको पनि नामाकरण गरिएको हुन्छ। यसरी हरेक वस्तुको नामाकरण गरिएकोले कुन वस्तु कुन उत्पादकको हो भन्ने कुरा सजिलै थाहा पाउन सकिन्छ। यसरी बजारमा कुन उत्पादकको वस्तु असल र कुन उत्पादकको खराब छ भन्ने कुरा वस्तुमाथि लेखिएको नाम (ब्रान्ड) बाट थाहा पाउन सकिन्छ। यो कारणले गर्दा हरेक उत्पादक बजारमा स्तरीय वस्तु ल्याउन बाध्य हुन्छन्। खराब ल्याएमा वस्तु र उत्पादक, दुवैको ख्यातिमा असर पर्ने हुनाले उत्पादकहरू जहिले पनि स्तरीय वस्तु उत्पादन र बिक्री गर्न सचेत हुन्छन्।

प्रमापीकरण भनेको के हो ?

    

प्रमापीकरण भनेको हरेक वस्तुलाई एक निश्चित आकार दिनु हो। अर्को शब्दमा हरेक वस्तुको आफ्नै एक निश्चित आकार, तौल, लम्बाइ, चौडाइ हुनु हो। उत्पादकहरूले एकै किसिम (आकार) का वस्तुहरू उत्पादन गरेमा उनीहरूले उत्पादन लागत कम पार्न सक्छन् भने अर्कोतिर उपभोक्ताहरूले सस्तोमा वस्तु खरिद गर्न पाउने अवसर प्राप्त गर्छन्।

    

अमेरिकामा प्रमापीकरण गरिएको कारणले यसका पचास राज्यमध्ये जुनसुकै राज्यमा कुनै वस्तु खरिद गरे पनि, समान किसिमको गुण वा सेवा दिन्छ भने सबै एउटै प्रमापको हुन्छ। यस कुरालाई उदाहरणद्वारा यस किसिमबाट प्रस्ट पार्न सकिन्छ। सुत्ने खाट प्रायः  किङ, क्विन, फुल र ट्विन गरी चार आकार (स्तर) मा प्राप्त गर्न सकिन्छ। यसैगरी यी आकारका सुत्ने खाटहरूका लागि तन्नाहरू पनि माथि उल्लेख गरिएका आकारमा पाउन सकिन्छ। यसैगरी तकिया र तिनको खोल पनि स्टेन्डर्ड, सुपर स्टेन्डर्ड, क्विन, किङ र युरोगरी पाँच आकारमा पाउन सकिन्छ। जुनसुकै राज्यमा खरिद गरे पनि उपरोक्त वस्तुहरू तोकिएको आकारमा पाउन सकिन्छ।

    

यसैगरी भान्सामा प्रयोग हुने चुल्हो, माइक्रोवेभ वोभन, फ्रिज, डिस वासर, डाइनिंग टेबल आदिको पनि एउटै किसिमको प्रमाप हुन्छ।

   

अमेरिकामा प्रमापीकरणको व्यापक प्रयोग भएको भवन निर्माणमा देख्न सकिन्छ। यो कारणले पनि एउटा भनाइ ज्यादै प्रचलित छ। ‘अमेरिकामा घर (आवासीय भवन) प्रायः एकै किसिमका देखिन्छन्’। त्यस्तो देखिनुको कारण के हो भने घर निर्माणमा प्रयोग गरिने हरेक वस्तु जस्तै छाना, काठ, झ्याल, ढोका, भित्ता, भुइँ, छत आदिको एउटै प्रमाप हुन्छ। र निर्माण गर्दा प्रत्येक घरमा घर निर्माणकर्ता (Builder) ले त्यही एकै प्रमापका वस्तुहरू प्रयोग गर्छ। यो कारणले गर्दा घरहरू एकै किसिमका देखिन्छन्।

भवन निर्माणकर्ताहरूले किन एकै किसिमका वस्तुहरू प्रयोग गर्छन?

    एकै किसिमको वा एउटै प्रमापका वस्तुहरूको प्रयोग गरेमा भवन निर्माणकर्ताले सस्तोमा घर निर्माण गर्न सक्छ। अर्कोतिर उपभोक्ताहरूले सस्तोमा घर खरिद गर्न पाउँछन्। भवन निर्माण लागत सस्तो हुन पुग्छ।

    भवन निर्माणका लागि प्रयोग हुने वस्तुहरू, जुन निश्चित प्रमापका हुन्छन्, धेरै भवन निर्माणकर्ताहरूले समान किसिमले प्रयोग गर्ने हुनाले तिनका उत्पादक (Manufacturer) हरूले पनि ती वस्तुहरू (जसको प्रमाप गरिएको छ) ठूलो परिमाणमा उत्पादन गर्छन्। यसरी उनीहरूले ती वस्तुहरू ठूलो परिंमाणमा उत्पादन गरेकाले उत्पादन लागत कम पर्न आउँछ। जति ठूलो परिमाणमा उत्पादन गर्यो त्यही अनुपातमा स्थिर लागत (Fixed costs) कम पर्न जान्छ भन्ने कुरा हामीलाई थाहा नै छ। हो, स्थिर लागत यसरी कम पर्न गएकोले उत्पादन लागत कम पर्न आउँछ र परिणामस्वरूप उत्पादकहरूले भवन निर्माण सामाग्री सस्तोमा बिक्री गर्न सक्छन्। सम्भवतः अमेरिकामा जति भवन निर्माण लागत सस्तो संसारमा, अन्य कुनै देशमा नहोला। अमेरिकामा भवन निर्माण लागत ज्यादै सस्तो छ र सस्तो हुनुको कारण माथि बयान गरिएझै, भवन निर्माण सामग्रीहरूको प्रमापीकरण गर्नु हो।

    

अमेरिकामा निर्मित वा निर्माण हुने घरको आफ्नै मौलिक एवं महत्वपूर्ण विशेषता पनि छ। त्यो के हो भने घर, सुविधायुक्त वा प्रयोगकर्तालाई आराम हुने किसिमको अथवा स्वास्थ्यलाई हानि नहुने किसिमबाट निर्माण गरिएको हुन्छ। घर निर्माण गर्दा काठ (जसको निश्चित प्रमाप हुन्छ) को व्यापक प्रयोग गरिने हुनाले त्यस किसिमबाट निर्माण गरिएका घरहरू जाडोमा न्यानो र गर्मीमा शीतल हुने किसिमका हुन्छन्। साथै विद्युत् वा ग्याँससले घर तातो वा चिसो पार्दा (Central heating system) कम खर्चमा तातो वा चिसो पार्न सकिने किसिमका हुन्छन्। यो कारणले गर्दा अमेरिकी घरहरू सुविधायुक्त हुन्छन्। घर धनीहरूले घर निर्माण गर्दा प्रदर्शन ( बुट्टा राख्ने, रङ्गी विरङ्गी चित्रहरू कोर्ने, सिंगार्ने) भन्दा सुविधालाई महत्व दिने गर्छन्। प्रदर्शन (मेरो घर यस्तो किसिमको छ भनी गरिने गर्व) लाई खास महत्व दिंदैनन्। यो कारणले वा घर निर्माण सामग्रीहरूको प्रमापीकरण गरिएकोले गरीबहरूले पनि सजिलै घर खरिद गर्न सक्छन्। अमेरिकामा रहेका आप्रवासीहरूले पनि सजिलै घरहरू खरिद गर्न पाउनु माथि उल्लेख गरिएको कारणले पनि हो।

    

जसरी वस्तुहरूलाई सस्तो पार्न हरेक वस्तुलाई एक निश्चित प्रमाप प्रदान गरिएको हुन्छ, त्यसैगरी खास आकारको वस्तुको माग गर्ने प्रयोगकर्ताहरूका लागि उनीहरूको आवश्यकता अनुसार वस्तु निर्माण वस्तुलाई निश्चित माग अनुसार (Customization गरिएको) पारिएको हुन्छ। उपभोक्ता वा क्रेताको इच्छा एवं आवश्यकता अनुसार दुरुस्तै उस्तै वस्तु उत्पादन गरिने कार्यलाई आवश्यकता अनुसारको पार्नु (Customization गर्नु) भनिन्छ। वस्तुलाई उपभोक्ताको आवश्यकता अनुसारको पार्नु भनेको कुनै खास क्रेताको आवश्यकतामा केन्द्रित रहेर वस्तुको निर्माण गर्नु हो। अमेरिकी बजारहरूमा उपभोक्ताका इच्छा वा आवश्यकता केन्द्रित वस्तुहरू पनि प्रशस्तै पाइन्छ। तर ती वस्तुहरू प्रमापीकरण गरिएका वस्तुहरूको तुलनामा महँगा हुन्छन्। उपभोक्ताहरूको आवश्यकता केन्द्रित वस्तुहरू खासगरी बलियो आर्थिक अवस्था भएकाहरूले खरिद गर्छन्। उनीहरूले वस्तुको उपभोगभन्दा पनि आफ्नो मनोविज्ञानलाई बढी महत्व दिएका हुन्छन्।

    

तर सामान्य आर्थिक अवस्था भएका उपभोक्ताहरूले भने प्रमापीकरण गरिएका वस्तुहरू खरिद गर्छन् किनभने ती सस्ता हुन्छन्।

    

यसरी अमेरिकाले प्रमापीकरण कार्यलाई बजार व्यवस्थापनको एउटा अभिन्न अङ्ग बनाएकोले गरीबहरूले पनि धनीहरूले प्रयोग गर्ने धेरै सामग्री प्रयोग गर्न पाएका छन्। उदाहरणका लागि गरीब देशका नागरिकले मोटर, कार प्रयोग गर्न पाएका छैनन् भने पनि हुन्छ। त्यहाँ केवल धनीको मात्र कार खरिद गर्ने आर्थिक हैसियत हुन्छ। तर अमेरिकामा गरीबभन्दा गरीबले पनि मोटर, कार खरिद गर्न सक्छ। कारको उत्पादनमा प्रमापीकरण अवधारणलाई ध्यानमा राखिएकोले कार उत्पादकहरूले सस्तोमा कार उत्पादन गर्न सकेका छन्। सस्तो पारेर बिक्री गर्न सकेका छन्।

    

यसरी अमेरिकी उत्पादकहरूले प्रमापीकरणको व्यवस्थित प्रयोग गर्न पाएको हुनाले उनीहरूले सस्तोमा वस्तु उत्पादन गर्न पाएका छन्। अनि उपभोक्ताहरूले पनि सस्तोमा विभिन्न सामग्री खरिद गर्न पाएका छन्। सस्तोमा सामान खरिद गर्न पाएको हुनाले आम अमेरिकीहरूको जीवनस्तर उच्च हुन पुगेको छ। अमेरिका आर्थिकरूपमा समृद्ध बनेको छ।

    

नेपालमा प्रमापीकरण अवधारणाको प्रयोग राम्ररी हुन सकेको छैन। यहाँ केवल एउटा मात्र उदाहरण, केवल भवन निर्माणको। मानिसहरू किसिम किसिमको घर बनाउने, निर्माण सामग्री पनि अनेक आकार, प्रकारको प्रयोग गर्ने र संरचना पनि अनेक किसिमको हुने हुनाले भवन निर्माणमा प्रमापीकरणको प्रयोग हुन पाएको छैन। त्यसकारण नेपालमा भवन निर्माण ज्यादै महँगो हुन्छ। नेपालमा ज्यादै निर्धन व्यक्तिले एउटा सुविधायुक्त घर निर्माण गर्ने सोच राख्नु भनेको दिउँसै सपना देख्नु सरह हो। यस्तो हुनु नपर्ने हो। नेपालले जहिले पनि भारतको सिको गर्यो, विकसित देशहरूको गरेन। अर्कोतिर भारत सभ्यता विकासको क्रममा आफै निकै पछाडि थियो, अहिले पनि छ।

 नेपालमा पनि भवन निर्माणमा प्रमापीकरण अवधारणा प्रयोग गर्ने हो भने भवन निर्माण लागत निकै कम पार्न सकिन्छ। अन्य वस्तुहरूको उत्पादनमा पनि प्रमापीकरण अवधारणा प्रयोग गरी उत्पादन लागत कम पारेर उपभोक्तालाई सस्तो वस्तु उपलब्ध गराउन सकिन्छ। 

विश्वराज अधिकारी

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित Friday, November 30, 2018