देश गरिब हुने कारण
कुनै देश धनी किन भएको
होला? कुनै देश गरिब किन भएको होला? केही दैशहरू किन धनी छन? केही देशहरू किन गरिब
छन? के कारक तत्वहरूले कुनै देशलाई गरिब पार्छन? के कारक तत्वहरूले कुनै देशलाई
धनी पार्छन? यी प्रश्नहरू सामान्य देखिन्छन। तर यी प्रश्नहरू अति नै महत्वपूर्ण
छन। यी प्रश्नहरूले मानव-व्यवहारसङ्ग सम्बन्ध राख्दछन्।
केही व्यक्तिहरूको विश्वास
अनुसार जुन देशमा प्राकृतिक संसाधनहरू प्रशस्त मात्रामा उपलब्ध रहेका हुन्छन
त्यस्ता देशहरूले छिटै र सजिलै आर्थिक विकास गर्छन। उपलब्ध प्राकृतिक संसाधनहरूले
त्यस्ता देशहरूलाई तिब्र गतिमा आर्थिक विकास गर्न सहयोग गर्छन। यदि यो विश्वास
सत्य हो भने अफ्रिका धेरै देश देशहरू प्राकृतिक साधनहरूले भरिपूर्ण छन। ती
देशहरूले तिब्र गतिमा आर्थिक विकास गर्नु पर्ने हो। तर ती देशहरूले किन आर्थिक
विकास गर्न नसकेको होलान? उल्टो किन गरिब राष्ट्रहरूको श्रेणीमा परेका होलान? घाना,
सुडान, द अफ्रिका, बुर्किना फासो, गिनी, लिब्या, माली, तान्जानिया, जिम्बाब्वे,
अल्जेरिया, इजिप्ट, मरिसस, मरोक्को, कंगो अफ्रिकाका त्यस्ता देशहरू हुन जहाँ ठूलो
मात्रामा सुन उत्पादन हुन्छ। प्राकृतिक सम्पदाले भरिपूर्ण ठूलो मात्रामा सुन
उत्पादन गर्ने यी राष्ट्रहरू धनी हुनु पर्ने होइन र? तर किन भएनन त?
भूपरिवेष्ठित राष्ट्रहरूलाई
आर्थिक विकास गर्न कठिन हुन्छ। नेपाल भूपरिवेष्ठित राष्ट्र भएको हुनाले नै नेपालको
आर्थिक विकासको गति सुस्त हुन पुगेको हो। यस्तो विश्वास गर्नेहरूको संख्या पनि
ठूलो छ। यदि समुद्री मार्गको उपलब्धताले आर्थिक विकासको गतिलाई तिब्र पार्नमा
महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने हो भने अफ्रिकी राष्ट्र येमनले तिब्र गतिमा आर्थिक विकास
गर्नु पर्ने हो। येमनमा समुन्द्री मार्गको अभाव छैन। प्रशस्त संख्याम समुन्द्री
मार्गहरू छन। प्रख्यात बन्दरगाहहरू छन्। तर यमन गरिब छ। उल्टो, अहिले येमनले साउदी
अरेबिया र इरानको लागि परोक्ष युद्ध (Proxy War) गरिरहेको छ।
आफ्नो देशको लागि होइन, इरान र साउदी अरेबियाको लागि गृह युदध गरिरहेको छ। येमन
अशान्त भएको वर्षौ भयो। येमन वर्षोदेखि गृह युद्धको आगोमा जलिरहेको छ।
इटाली, जर्मनी, अष्ट्रिया र
फ्रान्सबाट घेरिएको भूपरिवेष्ठित देश स्विट्जरलैण्ड भूपरिवेष्ठित देश भएकै कारण,
नेपाल गरिब भएझै, अति गरिब हुनु पर्ने हो। होइन र? तर स्विट्जरलैण्ड विश्वको
सर्वाधिक धनी राष्ट्रहरूको समूहमा पाँचौ स्थानमा पर्दछ। स्विट्जरलैण्ड
भूपरिवेष्ठित राष्ट्र भएता पनि धनी राष्ट्र हो।
के साँच्चिकै प्राकृतिक
स्रोत एवं अन्य संसाधनहरूको कमीले गर्दा कुनै पनि राष्ट्र गरिब हुने रहेछ त?
कुनै पनि राष्ट्रलाई धनी र
गरिब पार्नमा त्यस देशको जनताको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ। यो पटक पटक दोहर्याउने
पर्ने तथ्य हो। र यो तथ्यलाई धेरै देशहरूको आर्थिक स्थितिले प्रष्ट पार्न सकिन्छ।
अफगानिस्तान स्रोत र
साधनहरूले भरिपूर्ण रहेको देश हो। तर अफगानिस्तान विश्वको सर्वाधिक गरिब
राष्ट्रहरूको समूहमा १७ औ नम्बरमा पर्दछ। अफगानिसन्तान एशियाको सर्वाधिक अर्थात एक
नम्बरमा पर्ने, गरिब राष्ट्र हो। गरिब राष्ट्रहरूको समूहमा एक नम्बरमा उहिलेदेखि
पर्दै आएको छ। विगत पाँच दशकदेखि अफगानिस्तान अशान्त छ। अति रक्तपातपूर्ण
निरन्तरको गृह युद्धबाट बाहिर आउन सकिरहेको छैन। अहिले सत्तामा रहेका कट्टर
धार्मिक नेताहरू- तालिबान, बाट शासित अफगानिस्तानमा कुन बेला अर्को ठूलो बिद्रोह
हुने हो भन्न सकिने स्थिति छैन। आर्थिक विकासको गतिमा अफगानिस्तान, तालिवान (जनता)
हरूको कारणले गर्दा अति नै सुस्त छ। अफगानिस्तानमा महिला-शिक्षा निषेधित छ।
यथार्थमा कुनै पनि देशको
आर्थिक विकासको लगि आवश्यक पूर्व सर्त जनताको विकासप्रतिको भोक हो। सम्पर्ण हो।
जनताको विकासप्रतिको भोकले गर्दा नै युरोपेली र खास गरी पश्चिमी युरोपेली
राष्ट्रहरू धनी भएका हुन्। पश्चिमी युरोपेली राष्ट्रहरू प्राकृतिक स्रोत र
साधनहरूको प्रचूरता भएका देशहरू होइनन्। विगतमा, स्पेन, फ्रान्स, बेलायत,
निदरलैण्ड्स जस्ता राष्ट्रहरूले अन्य राष्ट्रहरूको स्रोत र साधनहरू प्रयोग गरेर
धनी हुन विश्वका अनेक देशहरूमा उपनिवेस खडा गरेका थिए। दक्षिण अमेरिकाका, ब्राजिल
बाहेक, लभगभग सम्पूर्ण राष्ट्रहरू स्पेनको अधिनमा थिए। यसैगरी अफ्रिकाका लगभग
सम्पूर्ण राष्ट्रहरू बेलायत एवं फ्रान्सको अधिनमा थिए। आफ्नो उपनिवेस खडा गर्न
बेलायत दक्षिण एशियामा समेत आएको थियो। बेलायताले भारतमा वर्षौसम्म शसन गरेको
थियो।
जनताको विकासप्रतिको भोकले
नै कुनै पनि देशलाई धनी तुल्याउने हो। कुनै देशमा, विकासप्रति जनताको भोक छैन,
विकासको लागि जनताले सह कार्य गर्न सक्तैन, जनता निरन्तर साना साना कुरामा संघर्ष
गर्न उद्दत रहन्छ र मिलन बिन्दु खोज्नुको साटो केवल बिग्रहको बिउँ देख्छ, त्यस्तो
देशले आर्थिक विकास गर्न कठिन हुन्छ। उदाहरणको रुपमा हाम्रो देशलाई लिन सकिन्छ,
नेपाललाई लिन सकिन्छ। नेपाल चीर कालसम्म शान्त रहेको इतिहास छैन। नेपाली जनता
जहिले पनि विभाजित रहेको इतिहास छ। नेपालमा जहिले पनि संघर्ष भएको इतिहास छ। साना
साना, झिनामसिना कुराहरूमा अनेक संघर्ष भएको इतिहास छ।
हामी शान्त रहन सक्तैनौ।
जहिले पनि संघर्ष गर्न कुनै कारणको खोजि गर्छौ। अहिले पनि नेपाली मनोविज्ञान दुई
भागमा विभाजित छ। एउटा मनोविज्ञानले नेपालको आर्थिक विकास केवल गणतन्त्रिक
राजनीतिक व्यवस्थाबाट हुने देखिरहेको छ भने अर्को मनोविज्ञानले नेपालको आर्थिक
विकास संवैधानिक राजतन्त्र (राजनीतिक व्यवस्था) बाट हुने देखिरहेको छ। वर्तमानमा
देखिएका यी दुई मनोविज्ञानले नेपालको राजनीति कुनै पनि बेला अति अस्थिर पार्न
सक्छन। देशलाई गृह युद्धको दिशा तर्फ उन्मुख गराउन सक्छन। सुस्त रुपमा भइरहेको
आर्थिक विकासको गतिलाई झन सुस्त पार्न सक्छन।
राजनीतिक व्यवस्था ठूलो
कुरा होइन। प्राकृतिक स्रोत पनि ठूलो कुरा होइन। देशको आर्थिक विकासको लगि
सर्वाधिक महत्वपूर्ण कुरा जनताको विकासप्रति सम्पर्ण भाव हो। त्याग हो। मेलमिलाप
हो। एकता हो। निरन्तरको संघर्षले कुनै पनि देशको आर्थिक विकास हुन सक्तेन। यो कुरा
हामीले राम्रो गरी बुझ्न आवश्यक छ। अहिले हामीलाई शान्ति चाहिएको छ। सहकार्य
चाहिएको छ। एकता चाहिएको छ। बिग्रह चाहिएको छैन।
कुनै एक वा केही अन्य
राष्ट्रहरूले अन्य कुनै एक राष्ट्रलाई गरिब पार्ने होइन। त्यस्तो पहिले थियो। औपनिवेसिक
कालमा थियो। अहिलेको यो वर्तमान विश्वमा कुनै पनि राष्ट्रलाई उसको जनताले नै गरिब
पार्ने हो। जनताको बिद्रोही स्वभावले गरिब पार्ने हो। शान्तिपूर्वक बस्न नसक्ने र
जहिले पनि बिद्रोहमा लीन हुने जनताको स्वभावले गर्दा नै विश्वका धेरै राष्ट्रहरू
गरिब हुने पुगेका छन। ती देशका जनताको त्यस किसिमको स्वभावल उल्टो अन्य केही
राष्ट्रहरूलाई धनी हुने औसर प्रदान गरेको छ। धनी देशका हतियारहरू गरिब देशहरूमा
सजिलै बिक्री हुने बातावरण तयार गरेको छ।
आफ्नो देशमा जहिले पनि
संघर्षको स्थिति सृजना गराउने जनताको त्यस्तो स्भावको फाइद उठउँदै केही देशहरू
अहिले धनी हुन सफल भएका छन्।
विश्वराज अधिकारी
प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित: Friday, March 28,
2025
