Nepal: Darkside of Overseas Employment-Article-578

 वैदेशिक रोजगारका दुःखद पक्ष

अहिले संसारभरि नै वैदेशिक रोजगारप्रति अभूतपूर्व आकर्षण बढेको छ। खासगरी अफ्रिका तथा दक्षिण एशियाका नागरिकहरूका लागि वैदेशिक रोजगार जीवनको सर्वाधिक ठूलो सपना हुन पुगेको छ। प्रत्येक वर्ष संसारभरिका विभिन्न देशहरूबाट लाखौंको सङ्ख्यामा व्यक्तिहरू रोजगारका लागि ठूलो धनराशि खर्च गरेर, जोखिम लिएर तथा ज्यानको नै बाजी थापेर धनी कहलिएका देशहरूतिर पुगिरहेका छन्। र त्यहाँ पुग्ने क्रममा लाखौं बाटैमा अलपत्र परिरहेका छन्। बर्सेनि हजारौंले ज्यान पनि गुमाइरहेका छन्। यति हुँदाहुँदै पनि वैदेशिक रोजगारप्रति व्यक्तिहरूको आकर्षण घटेको छैन। झन् बढेको छ, झन्झन् चुलिंदै गएको छ।

वैदेशिक रोजगारप्रति नेपालीहरूको आकर्षण त झन् उत्कर्षमा छ। वैदेशिक रोजगारका लागि ठूलो सङ्ख्यामा नेपालीहरू संसारका अनेक देश पुगेका छन्। धनी देशहरूमा त पुगेकै छन्, गरीब देश पनि बाँकी छैनन् । रोजगारका लागि स्वदेश त्याग्ने नेपालीहरूको सङ्ख्या ठूलो छ। अनुमान गरिए अनुसार अहिले एक तिहाई नेपाली देशभित्र छैनन्, देश बाहिर छन्। र देश बाहिर हुने प्रमुख कारण रोजगार नै हो।

रोजगारको लागि विदेश पुगेका हजारौं नेपालीहरूको कामको क्रममा अङ्गभङ्ग भएको छ। हजारौं गम्भीर दुर्घटनामा परेका छन्। गम्भीर दुर्घटनामा परेर हजारौंको ज्यान गएको छ। रोजगारका लागि विदेश पुगेका सयौं नेपालीहरूले आत्महत्या पनि गरेका छन्। रोजगारका लागि विदेश पुगेका नेपालीहरूको एक वर्षमा कति सङ्ख्यामा मृत्यु हुन्छ भन्ने नेपाल सरकारसँग भरपर्दो तथ्याङ्क छैन। यति हुँदाहुँदै पनि वैदेशिक रोजगारको आकर्षण घटेको छैन। झनै बढेर गएको छ।

संसारभरिका मानिस र खासगरी युवाहरूलाई अति आकर्षित गर्ने रोजगार क्षेत्र के यथार्थमा त्यतिकै आकर्षक छ त? अति नै आनन्दायी छ त? राम्रो आय आर्जन गराउने स्थितिको छ त?

यस आलेखमा भने वैदेशिक रोजगारको आर्थिक पक्षबारे बढी चर्चा गरिने छैन। वैदेशिक रोजगारका सुखदभन्दा दुःखद पक्षहरूबारे चर्चा गरिने छ। मनोवैज्ञानिक पक्षबारे बढी चर्चा गरिने छ।

कुनै पनि देशले सर्वप्रथम आफ्नो देशका नागरिकलाई रोजगार उपलब्ध गराउने इच्छा मात्र गरेको हुँदैन, यो विषय प्राथमिकतामा नै राखेको हुन्छ। कुनै पनि देशले, आफ्नो देशमा हुने विभिन्न कामका लागि देशकै नागरिक उपलब्ध छैनन् भने मात्र अन्य देशहरूबाट श्रम (श्रमिक) आयात गर्दछ। प्रायः जोखिमपूर्ण, नीरस तथा जटिल प्रकृतिको कार्य आफ्ना देशका नागरिकले गर्न नरुचाउने हुनाले त्यस किसिमको कार्य गर्न श्रम आयात गरिन्छ। विदेशी श्रमिकहरूलाई आफ्नो देशमा आएर कार्य गर्न अनुमति दिने गर्दछ। त्यसकारण वैदेशिक रोजगारमा जाने इच्छुकहरूले यो तथ्य राम्ररी थाहा पाउन आवश्यक छ कि विदेशमा पुगेर गर्ने कार्यको प्रकृति जोखिमपूर्ण, नीरस र जटिल हुन सक्छ। काम गर्दा अङ्गभङ्ग हुन सक्छ। लामो समयसम्म बिरामी हुने स्थिति हुन सक्छ। कार्यस्थलमैं मृत्युसमेत हुन सक्छ। यस्तो भएको छ। नेपालमा प्रत्येक वर्ष बन्द बक्सामा लाश बनेर विदेश पुगेका श्रमिकहरू फर्कने स्थितिले पनि यस कुराको पुष्टि गर्दछ। तलब, सुविधा आकर्षक भए तापनि तुलनात्मकरूपमा विदेश श्रमिकहरूले जोखिमपूर्ण, नीरस, कठिन कार्य गर्नुपर्दछ। यो संसारभरिको नै चलन हो।

वैदेशिक रोजगारमा जाँदा प्रायः कार्य गर्ने स्थललगायत आफू बस्ने ठाउँ–शहर मा व्यक्ति एक्लै बस्नुपर्ने स्थिति हुन्छ। एक्लै बस्न, मान्छे त के, पशुहरूलाई समेत कठिन हुन्छ। पशु, पक्षी, कीटपतङ्गसमेत समूहमा बस्ने गर्दछन्। अनि मानिस कसरी, त्यो पनि विदेशमा, एक्लै बसेर रमाउन सक्छ?

वैदेशिक रोजगारको क्रममा यदि कुनै व्यक्तिले लामो समयसम्म एक्लै बस्नुपर्ने भएमा सो व्यक्ति मानसिक कुण्ठाको शिकार हुने उच्च सम्भावना हुन्छ। परिवार र आफ्नो समाजले दिने वातावरण स्वेच्छा होइन, यो अति आवश्यकता हो। यो आवश्यकता विदेशमा पूरा हुन नकसेर रोजगारका लागि विदेश पुगेका लाखौंको सङ्ख्यामा व्यक्तिहरू मानसिक रोगी भएको सयौं उदाहरण छन्।

मानव सभ्यताले निर्माण गरेको अनेक महत्वपूर्ण संस्थाहरूमध्ये परिवार अति नै महत्वपूर्ण संस्था हो। यो संस्थाले व्यक्तिलाई बाँच्नका लागि ऊर्जा दिन्छ। सुखमा सुख वृद्धि गरिदिन्छ भने दुःखमा दुःख कम पारिदिन्छ। बाँच्नका लागि भोजन, जल, वायु, निद्रा आदि आवश्यक भएझैं परिवार पनि मानिसको लागि आवश्यक वस्तु सरह हो। परिवारको अभावमा कुनै पनि व्यक्ति स्वस्थ रहेर बाँच्न कठिन हुन्छ। यसै कारणले गर्दा परिवारको परिकल्पना गरिएको हो। यसको निर्माण गरिएको हो। पतिपत्नी, सन्तान, बाबुआमा, काकाकाकीजस्ता सामाजिक पात्रहरू सृजना गरिएको हो।

वैदेशिक रोजगारका लागि विदेश पुगेकाहरूले परिवारबाट पाउने आनन्द गुमाउँछन्। रोजगारको सन्दर्भमा रोजगारका लागि लामो समयसम्म विदेश बस्नेहरूले त परिवारबाट पाउने आनन्द झनै बढी गुमाउँछन्।

आर्थिक लाभको दृष्टिकोणले वैदेशिक रोजगार अति आकर्षक त छ तर यसका दुःखद पक्षहरू पनि धेरै छन्। त्यसकारण दीर्घकालीन लाभ र मनोवैज्ञानिकरूपमा स्वस्थ रहने हिसाबले वैदेशिक रोजगारलाई कदापि राम्रो मान्न सकिन्न। कुनै पनि देशबाट ठूलो सङ्ख्यामा व्यक्ति रोजगारका लागि संसारका अनेक देश पुगेमा त्यस देशले (जहाँबाट श्रमिकहरू विदेश गएका छन्) ठूलो मात्रामा जनशक्ति गुमाउँछ। नेपालमा अहिले त्यही भइरहेको छ। नेपालले अहिले ठूलो मात्रामा जनशक्ति गुमाएको स्थिति छ।

जनशक्ति कम हुनु कुनै पनि देशको लागि सुखद स्थिति होइन। जनशक्तिको अभावले राष्ट्रिय उत्पादन व्यवस्थामा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्दछ। देशमा कम उत्पादन भएर, देश आयातमुखी हुन्छ। रोजगार बजार सङ्कुचित भएर देशभित्र बेरोजगारी बढ्छ। नेपालमा बेरोजगारी बढ्नुका अनेक कारणहरूमध्ये एउटा महत्वपूर्ण कारण यो पनि हो। 

कुनै पनि देशको ठूलो जनशक्ति रोजगारका लागि विदेश जानु त्यस देशको लागि दीर्घकालमा अति हानिकारक हो। कसरी? ठूलो सङ्ख्यामा नागरिक रोजगारका लागि विदेश गएमा त्यस्तो देश ‘रेमिट्यान्समुखी’ हुन पुग्दछ। आफूले कम उत्पादन गर्ने, विदेशबाट कमाएर ल्याएको पैसाले अर्को देशबाट खरीद गरेर खाने स्थितिमा पुग्छ। एउटा देशबाट कमाएर ल्याएको पैसा अर्को देशलाई बुझाउने स्थितिमा पुग्छ। अत्यधिक मात्रामा रेमिट्यान्स प्राप्त गर्ने देशले आफ्नो देशको कृषि र उद्योगलाई अनिवार्यरूपमा कमजोर पार्दछ। नेपालमा अहिले त्यही भइरहेको छ। संसारका अनेक देशबाट कमाएर ल्याएको पैसा हामीले अहिले भारतीय र चिनियाँ वस्तु खरीद गर्नमा खर्च गरिरहेका छौं। विदेशबाट कमाएर ल्याएको पैसा चीन र भारत पठाइरहेका छौं। यस कारणले गर्दा हाम्रो आफ्नो उत्पादनको सङ्ख्या तीव्ररूपमा घट्ने क्रममा छ।

जनसङ्ख्याको एउटा खास अंश मात्र वैदेशिक रोजगारमा जानु उचित हो। ठूलो सङ्ख्यामा जानु उचित होइन। रोजगारका लागि ठूलो सङ्ख्यामा नागरिकहरू विदेश जाने स्थितिले देशलाई दीर्घकालमा दरिद्र पार्छ। आर्थिकरूपमा त दरिद्र पार्छ नै, अनेक सामाजिक समस्याहरू पनि ल्याउँछ।

कुनै पनि देशमा नयाँनयाँ किसिमका उद्योगहरूको सृजना गर्ने कार्य युवाहरूले नै गर्दछन्। नयाँनयाँ व्यापारको सृजना गर्ने कार्य पनि युवाहरूले नै गर्दछन्। नयाँनयाँ वस्तु एवं सेवाको विकास एवं आविष्कार पनि युवाहरूले नै गर्छन्। अनेक किसिमका व्यापारिक कार्य गरेर देशमा रोजगारको स्तर वृद्धि गर्ने अनि देशलाई आर्थिकरूपमा सबल पार्ने जिम्मेवारी पनि युवाहरूकै हो। देशभित्र विकासको लहर युवाहरूले नै ल्याउने हो, सरकार केवल माध्यम हो। एक सहजकर्ता मात्र हो। नेपालको सन्दर्भमा भने सरकार शासक मात्र बनेको छ।

देशलाई समृद्ध पार्ने युवाहरूले नै हो। प्रौढहरूको अनुभव युवाहरूले नै उपयोग गर्ने हो। त्यसकारण युवाहरू विकासका ‘कर्ता’ हुन्। तर दुःखद पक्ष, हाम्रो देशमा प्रत्येक दिन हजारौंको सङ्ख्यामा युवाहरू स्वदेश परित्याग गरिरहेका छन्।

वैदेशिक रोजगार लघुकालमा अति लाभदायक भए तापनि दीर्घकालमा भने यो घातक हो। वैदेशिक रोजगारमा प्रत्येक वर्ष ठूलो सङ्ख्यामा नेपालीहरू विदेशतिर लाग्ने अवस्थाले नेपाललाई आर्थिकरूपमा कमजोर पार्दैछ। यो महत्वपूर्ण तथ्य बुझ्न आवश्यक छ। अहिले नेतृत्वमा रहेका र भोलि नेतृत्व गर्नेहरूले बुझ्न झन् आवश्यक छ।

विश्वराज अधिकारी

akoutilya@gmail.com

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित: Friday, November 29, 2024

https://eprateekdaily.com/2024/11/29/77085/