Efforts For Poverty Alleviation-Article-28

गरिबी निबारणका प्रयासहरु

गरिबी विकासशील राष्ट्र मात्र होइन विकसित राष्ट्रको पनि टाउको दुखाइको विषय हुँदै आएको छ। विकसित राष्ट्रहरुले पनि गरिबी निबारणका लागि विभिन्न किसिमका कार्यक्रमहरु ल्याउने गर्दछन। विकसित राष्ट्रहरुमा देखिने गरिबी र विकासशील राष्ट्रहरुमा देखिने गरिबी बीच केही भिन्नता भने रहेको पाइन्छ। धनी वा विकसित राष्ट्रहरुमा देखिने गरिबी, दुइ छाक खानसम्म नपाउने किसिमको भने प्राय हुँदन। विकसित राष्ट्रहरुमा हुने गरिबीमा मुख्य गरी कमजोर क्रय शक्ति, स्तरयुक्त जिवन यापनमा समस्या, धनी र गरिबी बीच ठूलो अन्तर जस्ता समस्याहरु मौजुद रहेका हुन्छन। अझै, भन्ने हो भने गरिब र धनी बीच, क्रयशक्तिको हिसाबले, ज्यादै नै ठूलो अन्तर विकाशील राष्ट्रहरु भन्दा विकशित राष्ट्रहरुमा हुन्छ। अति सामान्य किसिमको जिवन यापन र दुई छाक खान पाउने अवस्थामा भने विकसित राष्ट्रका गरिबीहरु हुन्छन नै जुन विकाशील राष्ट्रका गरिबहरुमा हुँदैन। यसै गरी विकसित राष्ट्रका सरकारहरुले मुलुकको गरिबी कम पार्नमा प्रयास पनि गरेका हुन्छन तर विकासशील राष्ट्रहरुमा भने सरकारी प्रयास नाम मात्रको वा ज्यादै कम हुन्छ। विकासशील राष्ट्रमा सरकारमा भएका व्यक्तिहरुको समय कसरी सत्तामा बसि रहेन तथा कसरी सक्तिसाली हुने तर्फ मात्र बढी केन्द्रित रहेको हुन्छ।

विकासशील राष्ट्रहरुमा देखिने गरिबी र त्यसमा पनि निरपेक्ष गरिबी ज्यादै मार्मिक किसिमको हुन्छ। विश्व बैंकको परिभाषा अनुसार दैनिक आम्दानी १.२५ डलर (अमेरिकी) भन्दा कमको आयमा जिवन निर्वाह गर्नु निरपेक्ष गरिबीमा हुनु हो। विकासशील मुलुकका वहु संख्यक जनताहरु निरपेक्ष गरिबीमा बाँचिरहेका छन। निरपेक्ष गरिबीमा बाँचि रहेका जनताहरु शिक्षा, स्वास्थ्य, आवास, सुद्ध खाने पानी जस्ता समस्याहरुबाट मात्र पिडित हुँदैनन साथै दुइ छाक खान समेत उनीहरुले ढुक्कसंग पाइ रहेका हुँदैनन।

के गरिबी कम गर्न सकिंदैन?   

गरिबीलाई दुई किसिमबाट विभाजित गरिएको पाइन्छ। पहिलो हो सापेक्ष गरिबी। सापेक्ष गरिबी भनेको एउटाको तुलनामा अर्को गरिब हुनु हो। महिनाको एक लाख रुपैयाँ आम्दानी हुनेको तुलनामा महिनाको पचास हजार आम्दानी हुने गरिब मानिन्छ। यस किसिमको गरिबी सापेक्ष गरिबी हो। यस्तो किसिमको गरिबीलाई समाप्त पार्न गार्हो मात्र होइन असम्भव नै हुन्छ किनभने कुनै पनि समाजमा व्यक्तिले आफ्नो बौद्धिक क्षमता अनुसार आय आर्जन गर्छ। व्यक्तिहरु

को बौद्धिक क्षमता फरक फरक किसिमको हुन्छ। व्यक्तिहरुमा फरक फरक बौद्धिक क्षमता हुने भएकोले नै कुनै व्यक्तिको आम्दानी बढी कुनैको कम हुन पुग्दछ। र यो स्वभाविक हो पनि हो।  त्यसकारण कसैले बढी आम्दानी गर्नु कसैले कम गर्नु अनौठो कुरा होइन। सापेक्ष गरिबी प्रत्येक मुलुकमा हुन्छ, केही अपवादलाई छाडेर कुरा गर्ने हो भने।

निरपेक्ष गरिबीलाई भने कम वा दीर्घ कालमा समाप्त पार्न सकिन्छ। अर्थात कुनै पनि मुलुकको सरकार तथा राजनैतिक दलका नेताहरु समन्वयात्मक किसिमले दृढ निश्चयका साथ अगाडि बढ्ने हो भने त्यस्तो किसिमको प्रयासबाट निरपेक्ष गरिबीलाई लघु कालमा नै पनि कम पार्न सकिन्छ। विकासशील मुलुकहरुमा विकराल समस्याको रुपमा रहेको निरपेक्ष गरिबीलाई तत्काल समाप्त पार्न नसकिएता पनि ठोस प्रयासका साथ योजनावद्ध किसिमले लाग्ने हो भने यसलाई निकै कम पार्न सकिन्छ। तर त्यस्तो हुन सकि रहेको छैन। र त्यस्तो हुन नसक्नुको कारण विकासशील मुलुकका राजनैतिक दल, नेता तथा उनीहरुको सहभागतिमा बन्ने सरकार हो। नेताहरुमा स्वार्थी प्रवृति हाबी हुनु हो।

नेपाल मात्र होइन अन्य विकासशील मुलुकहरुमा पनि, राजनैतिक दल तथा तिनका नेताहरुले गरिबहरुको गरिबीको केवल उपयोग मात्र गरेका छन। शक्तिसाली हुन, चुनाव जित्न  सरकारमा पुग्न गरिब जनताहरुको गरिबीको ब्यापक उपयोग गरेका छन, गरिबहरुको गरिबी कम पार्न का लागि नया नया सोंच र योजनाहरु ल्यानुको साटो। कुनै सिद्धान्तको आड लिएर, जातीयताको नारा दिएर, क्षेत्रियताको नारा उचाली वा कुनै जल्दो बल्दो किसिमका मुद्दा लिएर होस, राजनैतिक दल तथा तिनका नेताहरुले गरिबहरुको गरिबीको केवल उपयोग गरेका छन। ठोस रुपमा, इमान्दारीपूर्वक, गरिबी कम पार्न लागि उनीहरु गंभिर र समर्पित देखिएका भने छैनन। नेताहरुले आफ्नो महत्वकांक्षा पुरा गर्न गरिबहरुको गरिबीको उपयोग गरेका मात्र छन। सामान्य जनताहरु, नेताहरुका लागि, महत्वाकांक्षामा पुग्ने केवल सिंढी बनेका छन। जनताहरुलाई आफ्नो झूठो सपनाको पछाडि दौडाएका छन नेताहरुले। यो कुरा सामान्य जनताले बुझ्न अति आवश्यक छ।

केही राजनैतिक दलहरुले त गरिबी कम पार्न धनीहरुको सम्पत्ति खोसेर गरिबहरुलाई बाँड्ने तरिका पनि अपनाए जुन आफैमा अव्यवहारिक मात्र होइन गरिबहरुकै लागि पनि उपयोगी हुने देखिंदैन। गरिबहरुलाई गरिबीबाट मुक्ति पाउनका लागि कसैबाट खोसिएको सम्पत्ति होइन बरु त्यस किसिमको ज्ञान चाहिएको छ जसको प्रयोग गरेर उनीहरुले गरिबी जस्तो सत्रुसँग युद्ध गर्न सकुन, गरिबीलाई पराजित गर्न सकुन। गरिबहरुलाई त्यस्तो ज्ञान चाहिएको छ जुन प्रतिस्पर्धात्मक होस, नास न हुने किसिमको होस र जस्तो सुकै वातावरणमा त्यसको उपयोग गर्न सकिने होस। कुनै गरिबलाई कुनै धनीबाट खोसेर दिएको सम्पत्तिले गर्दा, त्यसरी सम्पत्ति पाउने व्यक्तिमा, एकातिर परावलम्वी भावनाको विकास हुन्छ भने अर्कोतिर उसमा भएको उद्ममी क्षमताको विकास एवं सदुपयोग हुन पाउँदैन। त्यसकारण पनि, गरिबहरुमा आत्मबल बढाउन उनीहरुलाई उनीहरुमा नै रहेको सिप र ज्ञानको प्रयोग गरेर गरिबीबाट मुक्ति पाउने उपायहरु सिकाउनु पर्दछ। गरिबहरुलाई बैसाखीको सहाराले हिंड्ने बानी लगाउनुको साटो उनीहरु कै खुट्टा बलियो बनाउने पट्टि लाग्नु पर्दछ। वहुसंख्यक गरिबहरुले चाहेको पनि यही नै हो।

कुनै व्यक्तिलाई गरिबीबाट मुक्ति पाउन बौद्धिक रुपमा सक्षम पारिएको छ भने उक्त व्यक्तिले आफ्नो त्यो ज्ञानको उपयोग केवल आफ्नो लागि मात्र गर्दैन साथै आफ्नो सन्तानहरुको बौद्धिक विकासका लागि समेत गर्दछ। यसरी ज्ञानको हस्तान्तरण हुन्छ। तर कुनै व्यक्तिले गरिबीबाट मुक्ति पाउन कसैबाट खोसिएको सम्पत्ति पाएको छ भने त्यसरी सम्पत्ति पाउनेले उक्त सम्पत्ति आफ्ना सन्तानहरुलाई हस्तान्तरण गर्छ भन्ने कुराको सुनिश्चिता गर्न सकिंदैन किनभने त्यसरी सम्पत्ति पाउने व्यक्तिले आफ्नो जिवनकाल मै नै त्यो सम्पत्ति सिध्याउन सक्छ, वा अन्य कुनै कारणले सम्पत्ति रित्तिएर जान सक्छ। तर व्यक्तिले पाएको ज्ञान रित्तिएर वा सिद्दिएर जाँदैन।

गरिबहरुमा व्याप्त रहेको गरिबी कम पार्न गरिबहरुलाई नै सक्रिय तुल्याउनु पर्दछ र यसका लागि उनीहरुलाई बौद्धिक रुपमा सक्षम पार्नु पर्दछ, कोटा र आरक्षण जस्ता सुबिधाहरु भन्दा। बौद्धिक रुपमा सक्षम पार्नका लागि सरकारले शिक्षामा व्यापक लगानी गर्नु पर्दछ। र सरकार भन्दा पनि स्थनीय स्तरमा, परिवारहरु, व्यक्तिहरु लाग्नु पर्दछ गरिबी कम पार्न शिक्षालाई सरल र व्यापक तुल्याने अभियानमा। शिक्षालाई गाउँ गाउँ परिवार परिवारसम्म पुर्याउने अभियानमा।

विश्वराज अधिकारी