Geeta Chapter 7

भागवत गीता अध्याय ७

ज्ञान-विज्ञान योग

श्रीभवानुवाच-

मय्यासक्तमना: पार्थ योगं युञ्जन्मदाश्रय:।

असंशयं समग्रं मां यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु।।१।।

भगवान् श्रीकृष्णले आज्ञा गर्नु भयो

(अब सुन, हे पार्थ, जसरी भक्तियोगको अभ्यासद्वार मष्तिष्कलाई विषेश किसिमले ममाथि लगाएर एवं म प्रति समर्पित भएर बिना कुनै शंसय तिमीले मलाई पूर्ण रुपमा जान्न सक्छौ।)

ज्ञानं तेSहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषत:।

यज्ज्ञात्वा नेह भूयोSन्यज्ज्ञातव्यमवशिष्यते।।२।।

(अब म तिमीलाई विज्ञान सहित यस ज्ञान  बारे पूर्ण प्रष्ट पार्ने छु जुन थाहा पाएर तिमीले थाहा पाउनु पर्ने कुरा यो संसारमा बाँकि रहने छैन। तिमीलाई संसारका सम्पूर्ण कुराहरू बारे ज्ञात हुनेछ।)

मनुष्याणां सहस्रेषु कश्र्चिद्यतति सिद्धये।

यततामपि सिद्धानां कश्र्चिन्मां वेत्ति तत्त्वत:।।३।।

(सयौं सयौं पुरुषहरु मध्ये कुनै एकले सिद्धिको लागि प्रयत्न गर्दछ। र ती सिद्धि प्राप्त गरेका पुरुषहरू मध्ये कुनै एकले मलाई यो स्वरुपमा जान्दछ।) 

भूमिरापोSनलो वायु: खं मनो बुद्धिरेव च।

अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा।।४।।

(मेरो बाहिरी अङ्गको प्रकृति पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, आकाश, मन, बुद्धि, अहंकार गरी आठ भागमा विभाजित छ।)

अपरेयमितस्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम्।

जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत्।।५।।

(तर यी आठ जड प्रकृतिहरु निकृष्ट हुन्। हे महाबाहो, यी जड प्रकृति बाहेक मेरो एक उत्कृष्ट प्रकृति छ जुन जीव शक्ति हो, आत्मा शक्ति हो। आत्मा शक्ति शरीर रुप भित्र हुन्छ र जीवनको आधार पनि यो नै हो।)

एतद्योनीनि भूततानि सर्वाणीत्युपधारय।

अहं कृत्स्नस्य जगत: प्रभव: प्रलयस्तथा।।६।।

(मेरा यी दुई  प्रकृतिहरु-आध्यात्मिक र भौतिक बाट नै सम्पूर्ण जीवहरुको रचना भएको हो भन्ने जान। म नै सम्पूर्ण जगत्को रचनाकर्ता र विनासकर्ता हुँ।

मत्त: परतरं नान्यत्किञ्चिदस्ति धनंजय।

मयि सर्वमिदं प्रोतं सुत्रे मणिगणा इव।।७।।

(हे धनञ्जय, म भन्दा श्रेष्ठ अर्को कोही छैन्। धागोमा मणि उनिएझै यो संसार ममा उनिएको छ।)

रसोSहमप्सु कौन्तेय प्रभास्मि शशिसूर्ययो:।

प्रणव: सर्ववेदेषु शब्द: खे पौरुषं नृषु।।८।।

(हे कौन्तेय, जलमा म रस हुँ, सूर्य र चन्द्रमा प्रकाश हुँ, सम्पूर्ण वेदहरुमा ओमकार हुँ, आकाशमा शब्द हुँ तथा पुरुषमा पुरुषत्व पनि म नै हुँ।

पुण्यो गन्ध: पृथिव्यां च तेजश्र्चस्मि विभावसौ।

जीवनं सर्वभूतेषु तपश्र्चास्मि तपस्विषु।।९।।

(पृथ्वीमा म पवित्र गन्ध हुँ, अग्नीमा म तेज हुँ, सम्पूर्ण जीवहरुको म आयु हुँ तथा तपस्वीहरुको म तप हुँ।)

बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम्।

बुद्धिबुर्द्धिमतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम्।।१०।।

(हे पार्थ, सम्पूर्ण प्राणीहरुको नित्य कारण अर्थात सनातन बीज मलाई जान। बुद्धिमानहरूको बुद्धि र तेजस्वीहरूको तेज पनि म नै हुँ।)

बलं बलवतां चाSहं कामरागविवर्जतम्।

धर्मविरुद्धो भूतेषु कामोSस्मि भरतर्षभ।।११।।

(हे भरतर्षभ-भरतवंशीहरूमा सर्व श्रेष्ठ, म बलवानहरुको वासन र विषयमा आसक्ति नभएको बल हुँ र सबै प्राणीहरुमा केवल धर्म अनुरुप सन्तान जन्माउन उपयोगी रहेको काम हुँ।)  

ये चैव सात्त्विका भावा राजसास्तामसाश्र्च ये।

मत्त एवेति तान्विद्धि न त्वहं तेषु ते मयि।।१२।।

(जति पनि सात्विक, राजसी र तामसी भावहरु छन् ती सम्पूर्ण मेरा प्रकृतिका गुणद्वारा उत्पन्न कार्यहरू हुन। म ती गुणहरुबाट स्वतन्त्र छु। बरु ती गुणहरु मेरो शक्तिको अधीनमा छन्।

त्रिभिर्गुणयैर्भावैरभि: सर्वमिदं जगत्।

मोहितं नाभिजानाति मामेभ्य: परमव्ययम्।।१३।।

(भद्रता, अनुराग र अज्ञानता गरी यी तीन गुणहरुबाट मोहित भएको कारणले गर्दा यो सम्पूर्ण संसारले म नित्य र अविनासीलाई जान्न सक्तैनन्।)

दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरुत्यता।

मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते।।१४।।

(भौतिक प्रकृति भएका यी तीन गुणहरु समाविष्ट मेरो दैवीय शक्ति पार गर्न कठिन छ तर तिनीहरु जो मेरो आश्रयमा पर्दछन् तिनीहरुले भने यो दैवीय शक्ति-मायालाई पार गर्छन्।

न मां दुष्कृतिनो मूढा: प्रपद्यन्ते नराधमा:।

माययापहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिता: ।।१५।।

(ती निचहरु, जो पटमूर्ख, मानवतामा निम्नकोटी, भ्रम दवारा ज्ञान नाश भएका र आशुरी स्वभावले युक्त छन्, ले मेरो आश्रय पाउँदैनन्।) 

चतुर्विधा भजन्ते मां जना: सुकुतिनोSर्जुन।

आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भारतर्षभ।।१६।।

(हे भारतर्षभ, उत्तम कार्य गर्ने चार किसिमका व्यक्तिहरुले मलाई भज्छन्। ती चार किसिमका व्यक्तिहरु हुन- व्यथित, ज्ञानको भोका, धन आर्जन गर्न इच्छुक र निष्कामी।)

तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते।

प्रियो हि ज्ञानिनोSत्यर्थमहं स च मम प्रिय:।।१७।।

(मलाई भज्ने ती चार प्रकारकाहरु मध्ये जो सँधै मामाथि नै आफ्नो चित्तलाई एकाग्रह गर्ने र केवल ममा नै अनुराग राख्ने ज्ञानीहरु श्रेष्ठ हुन किनभने म उनीहरुको लागि श्रध्येय हुँ र उनीहरु मेरा प्रिय हुन्।)

उदारा: सवर एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम्।

आस्थित: स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम्।।१८।।

(ती सबै भक्तहरु निश्चय नै महामना हुन तर त्यो जो मेरो ज्ञानमा स्थित छ म त्यसलाई आफू सरह नै मान्दछु। त्यस्तो भक्तले मेरो भक्तिमा रहेर मलाई र साथै पूर्णाउच्च लक्ष्य पनि प्राप्त गर्दछ।

बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते।

वासुदेव: सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभ:।।१९।।

(धेरै जन्महरु प्राप्त गरे पछि बुद्धिमान व्यक्तिले सम्पूर्ण वस्तुहरुमा म नै छु भन्ने जानेर ममा आश्रय ग्रहण गर्दछ। यस्तो महा आत्मा अति दुर्लभ हुन्छ।

कामैस्तैस्तैर्हृतज्ञाना: प्रपद्यन्तेSन्यदेवता:।

तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियता: स्वया।।२०।।

(तिनीहरु, जसको ज्ञान भौतिक इच्छाहरु द्वारा हरण भएको छ, देवताहरुको शरणमा पर्दछन् र देव- उपासनाका प्रक्रिया र विधिहरु आफ्नै प्रकृति अनुरुप अवलम्बन गर्दछन्।)

यो यो यां यां तनुं भक्त: श्रद्धयार्चितुमिच्छति।

तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम्।।२१।।

(जो जो सकाम भक्त जुन जुन देव मूर्तिको पूजा श्रद्धापूर्वक गर्न चाहन्छ म अन्तरयामीको रुपमा त्यो त्यो भक्तको श्रद्धा त्यो त्यो देवमा स्थिर गरिदिन्छु।)

स तया श्रद्धया युक्तस्तस्याराधनमीहते।

लभते च तत: कामान्मयैव विहितान्हि तान्।।२२।।

(त्यो व्यक्तिले त्यो श्रद्धा भक्तिले परिपूर्ण भए त्यो देवताको पूजाको प्रत्यन गर्दछ र त्यो कामना प्राप्त गर्दछ जुन कि मद्वारा नै व्यवस्था गरिएको हो।)

अन्तवत्तु फलं तेषां तद्भवत्यल्पेधसाम्।

वेवान्देवयजो यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि।।२३।।

(परन्तु ती अल्प बुद्धि हुनेहरुका लागि त्यो फल नाशवान हुन्छ, देवताहरुलाई पूजा गर्ने देवताहरुमा र मलाई पूजा गर्नेहरु ममा मिल्दछन्।) 

अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते मामबुद्धय:।

परं भावमजानन्तो ममाव्ययमनुत्तमम्। २४।।

(बुद्धि नभएकाहरु, जसले मलाई पूर्णरुपमा थाहा पाएका छैनन्, ले मलाई स्वरुप नभएको र मैले कुनै पनि किसिमको स्वरुप ग्रहण गर्न सक्ने सम्झिन्छन्। तिनीहरुको अल्प ज्ञानले यो थाहा पाउन दिँदैन कि म महान् प्रकृतिको छु र त्यो प्रकृति अनाशवान र सर्वोच्च छ।)

नाहं प्रकाश: शर्वस्य योगमायासमावृत:।

मूढोSयं नाभिजानाति लोको मामजमव्ययम्।।२५।।

(आफ्नो योगमायाले म आवृत भएकोले सबैले मलाई देख्न सक्तैनन् त्यसकारण अज्ञानी मान्छेहरुले मलाई नित्य र अजन्मा भनी थाहा पाउन सक्तैनन्।)

वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन।

भिविष्याणि च भूतानि मां तु वेद न कश्र्चन।।२६।।

(हे अर्जुन, मेरो ऐश्वर्य शक्तिले भूतकालमा के भयो भनी थाहा पाउन सक्छु। वर्तमानमा के भइरहेको छ र के भविष्यमा के हुने हो त्यो पनि थाहा पाउन सक्छु। सम्पूर्ण अस्तित्वहरुको बारेमा मलाई जानकारी छ तर मलाई भने कसैले जान्दैन्।)

इच्छाद्वेषसमुत्थेन द्वन्द्वमोहेन भारत।

सर्वभूतानि संमोहं सर्गे यान्तित परंतप।।२७।।

(हे भरतका सन्तति, हे सत्रु विजेयता, श्रृष्टिको आदि कालमा इच्छा र द्वेषले श्रृजित भइ यस संसारमा उत्पनन् सम्पूर्ण प्राणीहरू समयको सुख, दु:ख आदिको द्वन्द विषय-मोहबाट मोहित हुन्छन्।)

येषां त्वन्तगतं पापं जनानां पुण्यकर्मणाम्।

ते द्वन्द्वमोहनिर्मुक्ता भजन्ते मां दृढवता:।।२८।।

(तर पुण्यकर्मले जसको पाप नाश भएको छ त्यस्ता व्यक्तिहरुले द्वन्द-मोहबाट मुक्त भइ अविचलित रुपमा मलाई भज्छन।)

जरामरणमोकक्षाय मामाश्रित्य यतन्ति ये।

ते ब्रह्मतद्विदु: कृत्स्नमध्यात्मं कर्म चाखिलम्।।२९।।

(ती बुद्धिमानहरु जो जरामरण- जीवन चक्रबाट मुक्ति पाउनका लागि मेरो शरणमा आउँछन्, मेरो साधन गर्छन, तिनले ब्रह्मको, सुदद्ध जीव आत्मास्वरुप एवं संसार बन्धनका सम्पूर्ण कर्महरुको बारेमा थाहा पाएका हुन्छन्।)

साधिभूताधिदेवं मां साधियज्ञं च ये विदु:।

प्रयाणकालेSपि च मां ते विदुर्युक्तचेतस:।।३०।।

(ती सबै व्यक्तिहरु, जो अधिभूत, अधिदेव तथा अधियज्ञका साथ मलाई जान्दछन्, ममा आसक्त चित्त भएका यस्त व्यक्तिहरुले मृत्युकालमा पनि मेरो स्मरण गर्न सक्छन्।)

नोट: अधिभूत- सर्चोच्च, भगवान् श्रीकृष्ण, अधिदेव- देवताहरुको पनि देवता, भगवान श्रीकृष्ण, अधियज्ञ- सम्पूर्ण यज्ञहरुका सिद्धिकर्ता भगवान श्रीकृष्ण भनी बुझ्नु पर्ने हुन्छ।

सातौ अध्यायको व्याख्या

सातौ अध्याय पनि अन्य अध्यायहरू जस्तै अति नै अर्थपूर्ण एवं उपदेशमूलक छ। यस अध्यायमा भगवान् श्रीकृष्णले अर्जुनलाई म नै प्रकृति हो र यो प्रकृति म द्वारा नै सञ्चालित छ भन्नु भएको छ। भगवान् भन्नु हुन्छ “मेरो बाहिरी अंगको प्रकृति पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, आकाश, मन, बुद्धि, अहङ्कार गरी आठ भागमा विभाजित छ। तर यी आठ जड प्रकृतिहरू निकृष्ट हुन। हे महाबाहो, यी जड प्रकृतिहरू बाहेक मेरो एक उत्कृष्ट प्रकृति पनि छ जुन जीव शक्ति हो, आत्मा शक्ति हो। आत्मा शक्ति शरीर भित्र हुन्छ र जीवनको आधार पनि यो शक्ति नै हो।”

भगवान्ले यहाँ आत्मालाई सर्वोकृष्ट र अन्य आठ प्रकृतिहरूलाई निकृष्ट भन्नु भएको छ। आध्यात्मिक दृष्टिकोणले जसलाई आत्मा भनिएको छ त्यसलाई भौतिक दृष्टिकोणले विशिष्ट ऊर्जा भन्न सकिन्छ। यो विशिष्ट ऊर्जाको यो जगत्मा विशेष किसिमको भूमिका रहेको छ। यो आत्मा वा विशिष्ट ऊर्जाले नै अन्य आठ प्रकृतिहरूको सहयोगमा जीवको रुप धारण गरेर यस लोकमा जीवन निर्वाह गर्दछ। सम्पूर्ण कुराहरूलाई प्रयोग र सञ्चालित गर्ने आत्मा नै हो। त्यसकारण भगवानले आत्मा वा जीवन-ऊर्जालाई सर्वोकृष्ट भन्नु भएको हो।

भगवान् श्रीकृष्णले अर्जुनलाई भन्नु भएको छ, “मेरा यी दुई  प्रकृतिहरू, आध्यात्मिक र भौतिक, बाट नै सम्पूर्ण जीवहरूको रचना भएको हो भन्ने जान। म नै सम्पूर्ण जगतको रचनाकर्ता र विनाशकर्ता पनि हुँ। हे धनञ्जय, म भन्दा श्रेष्ठ अर्को कोही पनि छैन्। धागोमा मणि उनिएझै यो संसार ममा उनिएको छ।”

भगवान् श्रीकृष्णले आफ्नो लिला, जुन प्रकृतिद्वारा गराउनु हुन्छ, अर्जुनलाई यस किसिमले बयान गर्नु भएको छ, “हे कौन्तेय, जलमा म रस हुँ, सूर्य र चन्द्रमा प्रकाश हुँ, सम्पूर्ण वेदहरूमा ओमकार हुँ, आकाशमा शब्द हुँ तथा पुरुषमा पुरुषत्व पनि म नै हुँ। पृथ्वीमा म पवित्र गन्ध हुँ, अग्नीमा म तेज हुँ, सम्पूर्ण जीवहरूको म आयु हुँ तथा तपस्वीहरूको म तप हुँ। हे भरतर्षभ, म बलवानहरूको वासना र विषयमा आसक्ति नभएको बल हुँ र सबै प्राणीहरूमा केवल धर्म अनुरुप सन्तान जन्माउन उपयोगी रहेको काम म नै हुँ। जति पनि सात्विक, राजसी र तामसी भावहरू छन् ती सम्पूर्ण मेरा प्रकृतिका गुणद्वारा उत्पन्न कार्यहरू हुन्। म ती गुणहरूबाट स्वतन्त्र छु। बरु ती गुणहरू मेरो शक्तिको अधीनमा छन्।”

प्रकृतिका अनेक नियमहरू (जस्तै जीवन, मरण, वासना, भोक, निद्रा, उमेर, लोभ, घृणा, प्रेम, क्षमा आदि) भगवान्का लिलाका कार्यहरू हुन्। भगवान्को लिलाद्वारा नै प्रकृतिका यी कार्यहरू सञ्चालित हुन्छन्। पाठक महोदय वा महोदया, यदि तपाइँ ईश्वरवादी हुनु हुन्न र भौतिकवादी (अनिश्वरवादी) हुनु हुन्छ भने पनि तपाइँले एउटा कुरा के मान्नु पर्ने हुन्छ भने यो लोक (पृथ्वी) एवं सम्पूर्ण अन्तरिक्ष साथै सम्पूर्ण अन्तरिक्षहरूमा रहेका असङ्ख्य तारपूञ्ज एव अनेक सौर्यमण्डलहरू, कुनै न कुनै शक्तिद्वारा संचालित छन्। र त्यो शक्ति नियमित छ र अनुशासित पनि छ। अटल र भेदभावरहित एवं पूर्ण निष्पक्ष छ। सूर्य किन प्रत्येक दिन स्वेत प्रकाश छर्दे बिहानी गर्न आइ पुग्छन्? रात पर्नासाथ शुक्लपक्षमा चन्दमा किन नबिराई आकाशमा आइ पुग्छन्? चारैतिर हावा किन छ र बतास किन चल्छ? वर्षा किन हुन्छ? वर्षा किन वर्षा ऋतुमा हुन्छ नै? एउटै माटोमा फुलेका अनेक फुलहरू कुनै रातो, कुनै सेतो, कुनै निलो किन हुन्छन्? एउटै धर्तिमा उब्जेको कुनै फल (करैला) अति तितो र कुनै फल (अंगुर) ज्यादै मिठो किन हुन्छ? यौवन अवस्थामा कुनै पुरुषलाई कुनै स्त्रीप्रति वा कुनै स्त्रीलाई कुनै पुरुषप्रति कुन शक्तिले आकर्षित गराउँछ? कुनै मादा (स्त्री लिङ्ग) ले जन्म दिन चाहे पनि, नचाहे पनि सम्भोग गरे पछि सन्तान उत्पत्ति अनिवार्य किसिमले किन हुन्छ? स्त्रीमा स्त्रीत्व र पुरुषमा पुरुषत्व कसले प्रक्षेपण गराउँछ? एउटा सानो बीजले ठूलो रुख वा ठूलो जीवको रुप कसरी धारण गर्दछ? यी सबै प्रश्नहरूको उत्तरमा यदि तपाइँ भन्नु हुन्छ यी सबै कुराहरू संयोगद्वार हुन्छ भने तपाइँले यो पनि आफूसँग प्रश्न गर्नु पर्ने हुन्छ कि यी संयोगहरूको उत्पत्ति कसले गराउँछ त? यी संयोगहरूका उत्पत्ति एवं संचालनकर्ता को हो?

तपाइँ भौतिकवादी भएकोले तपाइँको भौतिकवादी विचारलाई चुनौति दिन वा तपाइँलाई ईवश्वरवादी बनाउने मेरो उद्देश्य रहेको छैन्। तपाइँ भौतिकवादी नै रहनुहोस्। भौतिकवादी नै रहेर तपाइँले केवल यति मात्र के मान्नु पर्ने हुन्छ भने माथि वर्णनन् गरिएका कार्यहरू संचालन गर्ने कोही त छ। तपाइँका विचारमा यी कार्यहरू गर्ने यदि संयोग वा प्रकृति नै हो भने त्यो संयोग वा प्रकृति कुनै शक्ति हो भन्ने कुरा त मान्नु हुन्छ? यसरी ती कार्यहरू गर्ने कुनै शक्ति हो भन्ने निष्कर्षमा भने तपाइँ अवश्य पुग्नु हुन्छ र भन्नु हुन्छ प्रकृतिले लिला गर्दछ। प्रकृतिले लिला गर्दछ भन्ने कुरालाई पनि स्वीकार गर्नु हुन्छ। अर्थात लिला हुन्छ भन्ने कुरा पत्याउनु हुन्छ। फरक यदि मात्र के हुन्छ भने यी कार्यहरु गर्ने वा लिला गर्ने कर्ताको रुपमा तपाइँले प्रकृतिलाई स्वीकार गर्नु हुन्छ। निष्कर्षमा, तपाइँ शक्तिलाई स्वीकार गर्नु पर्ने स्थितिमा पुग्नु हुन्छ।  र त्यो शक्ति के ईश्वर होइन त?

प्रकृतिलाई लिलाको रुपमा वर्णनन् गर्नु यस अध्यायको सर्वाधिक सुन्दर पक्ष हो। सम्पूर्ण जीवधारीहरू र जगत प्रकृतिको लिलाद्वारा सञ्चालित हुन्छन् र प्रकृतिको लिलाको स्रोत म स्वयं नै हुँ भनी भगवान् श्रीकृष्णले प्रष्ट पार्नु भएको छ। प्रकृतिले लिला गर्दछ र हामी सबै प्रकृतिको लिलाको उपज हौ। यो प्रकृति नियमित छ, स्थिर छ र अटल पनि छ। 

सातौं अध्याय समाप्त

Why the Pace of Democracy is Slow in Nepal?-Article-161

नेपालमा प्रजातन्त्रको विकास किन सुस्त भयो ?

एसियाली मुलुकहरूमा संस्थागत रूपमा राजनैतिक पद्धतिको विकास हुनु अगाडि नै युरोपेली मुलुकहरूमा संस्थागत रूपमा राजनैतिक पद्धतिको विकास मात्र होइन, प्रजातन्त्रको विकास एवं अभ्यास समेत भएको पाइन्छ । यस अर्थमा आम नागरिकमा राजनैतिक चेतनाको विकास, नागरिक हक एवं कर्तव्यको ज्ञान एवं राज्यको नागरिकप्रति कर्तव्य र दायित्वजस्ता विषयहरूको बोध पनि युरोपेली मुलुकका नागरिकहरूमा एसियाली मुलुकका नागरिकहरूभन्दा धेरै पहिले नै आएको देखिन्छ । हुनत ऐतिहासिक घटनाहरूको विश्लेषण गर्ने हो भने एसिया र युरोप दुवैतिरका राष्ट्रहरूमा राज्यको शासन व्यवस्थामा राजा–महाराजाहरूको बलियो पकड रहेको देखिन्छ । यी दुवै क्षेत्रहरूमा राजकीय शासन व्यवस्थामा राजसंस्थाले बलियो जरा गाडेको पाइन्छ । तर युरोपमा भने नागरिकहरूले क्रमिक रूपमा राज्यको शासन व्यवस्थामा राजा महाराजाहरूलाई सामान्य नागरिकद्वारा विस्थापित गर्दै लगे वा राजा महाराजाहरूको राजकीय अधिकार कटौती एवं नियन्त्रित गर्दै गए । तर अर्कोतिर जुन समयमा युरोपका राष्ट्रहरूमा राष्ट्रको शासन व्यवस्थाबाट राजा–महाराजाहरूको बहिर्गमन वा उनीहरू शक्तिहीन हुँदै थिए, जति खेर उनीहरूको मुलुकको शासन व्यवस्थामा केवल नाम मात्रको उपस्थित थियो, उनीहरूको अधिकारमा ठूलो कटौति हुँदै थियो, एसियाली मुलुकहरूमा भने राज्यको शासन व्यवस्थामा राजाहरूको पकड ज्यादै बलियो थियो । यस किसिमले हेर्न हो भने पूर्ण राजकीय अधिकारका साथ राष्ट्रको शासन व्यवस्थामा एसियाका राजा–महाराजाहरूले लामो समयसम्म नियन्त्रण कायम गरे र केही मुलुकमा अहिले पनि कायम नै छ । जस्तै भुटान, थाइल्यान्ड, साउदी अरेबिया, जोर्डन आदिमा अहिले पनि सक्रिय राजतन्त्र छ । तर राजतन्त्र समाप्त भएका वा राजाको भूमिका कम पारिएका एसियाली मुलुकहरूमा पनि प्रजातन्त्रको पूर्ण विकास हुन पाएन ।
    राजतन्त्रको शक्तिहीनता वा समाप्ति पछि जनताबाट निर्वाचित प्रतिनिधिहरू हुन् वा युद्धद्वारा राजकीय शक्ति हातमा लिने र ‘राजनैतिक शक्तिको जन्म बन्दुकको नालबाट हुन्छ’ भनी विश्वास गर्ने (कम्युनिस्ट) हरू हुन्, एसियाली राष्ट्रहरूमा केवल राजसिंहासन र श्रीपेंच मात्र नभएका नयाँ राजाहरू राजनैतिक मैदानमा देखा पर्न थाले । एसियाली राजनीतिमा अप्रजातान्त्रिक अभ्यास गर्ने वा तानाशाही कायम गर्ने तीन किसिमका नेता (शासक) हरू राजनैतिक मैदानमा देखिन थाले र अहिले पनि छन् । ती हुन्– १. प्रजातान्त्रिक पद्धति प्रयोग गर्दै तानाशाही कायम गर्ने नेता (जनप्रतिनिधि) हरू । २. गरिबहरूको नाममा शासन गर्ने नेता 
(कम्युनिस्ट) हरू ३. स्वयं वा कठपुतली सरकार अगाडि सारेर शासन गर्ने नेता (सैनिक शासक) हरू । यी तीनथरीका नेता (शासक) हरूले एसियाली राजनीतिमा ठूलो प्रभाव पार्नुका साथै यस क्षेत्रमा प्रजातन्त्रको विकासमा निकै अवरोध पुर्‍याए । अहिले पनि पुर्‍याइरहेका छन् ।
    प्रजातान्त्रिक पद्धति प्रयोग गरेर तानाशाही गर्ने नेताहरूको सङ्ख्या धेरै छ । उदाहरणका लागि भारतमा इन्दिरा गाँधी, फिलिपिन्समा फर्डिनान्ड मारकोस आदिको नाम उल्लेख गर्न सकिन्छ । भारतकी पूर्व प्रधानमन्त्री इन्दिरा गाँधीले आफ्नो शासनकालमा देशमा आपतकाल लागू गरेर लामो समयसम्म नागरिक अधिकार कुण्ठित एवं सीमित गरेकी थिइन् । विश्लेषकहरू भन्छन्– उनले सन् १९७५ मा लागू गरेको आपतकाल भारत कमजोर भएर होइन, आफू भारतीय राजनीतिमा कमजोर हुँदै गएकीले लागु गरेकी थिइन् । प्रतिपक्षी दलका नेताहरूलाई जेलमा बन्द गरेर गाँधीले एक किसिमको तानाशाही नै कायम गरेकी थिइन् । सन् १९६६ देखि १९७७ र सन् १९८० देखि १९८४ सम्म गरी दुईपटक भारतकी प्रधानमन्त्री भएकी एवं करिब दुई दशक भारतको केन्द्रीय राजनीतिमा रहेकी गाँधीले न भारतमा प्रजातन्त्रको जग बलियो बनाउन ठोस योगदान पुर्‍याउन सकिन्, न मुलुकलाई आर्थिक समृद्धिको दिशातर्फ डोर्‍याउनै सकिन् । केन्द्रीय राजनीतिमा गाँधीको नियन्त्रण त थियो नै, तल्लो तहका प्रशासनिक निकायहरूमा पनि गाँधीको नाम अगाडि सारेर धेरैले अनेक किसिमका धाँधली एवं आर्थिक अनियमितताहरू गरे, भए । त्यस बेला चर्चामा रहेको ‘नसबन्दी’ ले जनतामा नराम्रो प्रभाव पारेको थियो । आधुनिक भारतको राजनैतिक इतिहासमा सन् १९७५ को आपतकाललाई ‘प्रजातन्त्रको उपहास’ को रूपमा लिने गरिन्छ।
    फिलिपिन्सका पूर्व राष्ट्रपति फर्डिनान्ड मारकोसले पनि फिलिपिन्सको राजनीतिमा लामो समयसम्म तानाशाही कायम गरे । मार्शल ल लागू गरेर सन् १९७२ देखि १९८१ सम्म फिलिपिन्सको केन्द्रीय राजनीतिमा रहेका मारकोसले फिलिपिन्समा प्रजातन्त्रको यात्रालाई उल्टो दिशातर्फ दौडाए अनि गरिबी र भ्रष्टाचारमा पनि व्यापक वृद्धि गरे । भनिन्छ फर्डिनान्ड मारकोसकी पत्नी इमेल्डा मारकोसको अति विलासी जीवनशैली थियो । उनले प्रयोग गर्ने जुत्ताहरूको सङ्ख्या सात हजार जोर थियो । अहिले पनि इमेल्डाका तीन हजार जोर जुतामध्ये केही ‘नेशनल म्युजियम अफ द फिलिपिन्स’ र केही मारिकिना शु म्युजियममा राखिएका छन् ।
    गरिब र दीनदु:खीहरूको नाममा राजनीति गरेर लामो समयसम्म राजकीय शासन व्यवस्था आफ्नो हातमा लिने कम्युनिस्ट नेताहरूको सङ्ख्या पनि कम छैन । यस किसिमका शासकहरूले पनि एसियामा प्रजातान्त्रिक पद्धतिको विकास हुन नदिन सक्रिय भूमिका खेले । जन अधिकार कुण्ठित पारे । यस किसिमका शासकहरूमा चीनका कम्युनिस्ट नेता माओ त्से तु·लाई विशेष किसिमले लिन सकिन्छ । उनले पनि चीनमा लामो समयसम्म तानाशाही कायम गरे । उनको कार्यकालमा त ‘चीनमा प्रजातन्त्रको ढोका सदाका लागि बन्द’ जस्तो देखियो । जन अधिकारको हनन ज्यादै ठूलो मात्रामा भयो । सन् १९४५ देखि १९७६ सम्म गरी ३१ वर्ष चीनमा शासन गरेका माओ त्से तुङले चीनमा प्रजातन्त्रको जग भत्क्याए भने पनि हुन्छ । उनको शासनकालमा ँ‘सांस्कृतिक क्रान्ति’ को नाममा लाखौ नागरिकको हत्या भयो । सन् १९८९ मा बेजिंगको तियेनमेन स्क्वायरमा भएको प्रदर्शनमा चिनियाँ सरकारले उक्त प्रदर्शन रोक्न गरेको निर्मम सैनिक कार्यवाहीलाई भने ‘चीनमा प्रजातन्त्रको हत्या’ को रूपमा लिने गरिन्छ । ‘तियेनमेन स्क्वायर प्रदर्शन’ जुन त्यस बेला चीनमा व्याप्त नातावाद–कृपावाद, राजनैतिक भ्रष्टाचार, मुद्रास्फिर्ति आदिको बिरोध गर्न आयोजना गरिएको थियो । सरकारले राजनैतिक संवाद होइन, बलपूर्वक, ठूलो सङ्ख्यामा सेना प्रयोग गरेर, हिंसाद्वारा दबाएको थियो । सो प्रदर्शनलाई बलपूर्वक दबाउने सन्दर्भमा दुई हजारभन्दा बढी व्यक्तिको हत्या सरकारले गरेको थियो । जबकि उक्त प्रदर्शनमा भाग लिनेहरू हातहथियार विहीन भएर केवल धर्ना, भोक हडतालमा मा बसेका थिए । र त्यसरी प्रदर्शन गर्नेहरूमा विद्यार्थीहरूको सङ्ख्या ठूलो थियो ।
    चीनजस्तै तर अलि फरक किसिमको कम्युनिस्ट नेताको तानाशाही उत्तर कोरियामा अहिले पनि कायम छ ।
    मुलुकको राजनीतिलाई प्रत्यक्ष वा परोक्षरूपमा नियन्त्रणमा राख्ने सैनिक संस्था वा सेना प्रमुखहरूको सङ्ख्या पनि एसियाको राजनीतिमा उत्तिकै छ । बर्मा, पाकिस्तान, थाइल्यान्डलगायत अन्य केही मुलुकहरूमा सेना वर्षौदेखि मुलुकको राजनीतिमा सक्रिय भूमिकामा छ । बर्मामा अहिले पनि सेनाको सरकार छ भने थाइल्यान्डमा सेना बेलाबेलामा सक्रिय हुन्छ । थाइल्यान्डमा आम निर्वाचनबाट सन् २०११ मा निर्वाचित प्रधानमन्त्री इनग्लुक शिनाबात्रालाई थाइल्यान्डको संवैधानिक अदालतले सन् २०१४ मा बर्खास्त गरेको थियो । अहिले सत्तामा पुन: सेना आएको छ । रोयल आर्मीका कमान्डर इन चिफ रहेका प्रायोत चान–ओ–चा थाइल्यान्डका प्रधानमन्त्री नियुक्त (सन् २०१४ मे २२) भएका छन् ।
    यसैगरी पाकिस्तानमा सेनाले अनेक पटक राजकीय सत्ता आफ्नो हातमा लिएको छ । त्यहाँ कैयौंपटक दृश्य एवं अदृश्यरूपमा सैनिक विद्रोह भएको छ । पाकिस्तानमा प्रजातन्त्रिक आभियानलाई कमजोर तुल्याउन सेनाका जेनरल र राष्ट्रपतिसमेत भएका मुहम्मद जिया–उल–हकको भूमिका खास किसिमको रहेको विश्वास गरिन्छ । राजकीय सत्ता ११ वर्ष (सन् १९७७–१९८८) सम्म आफ्नो हातमा लिएका हकले सन् १९७७ मा सैनिक विद्रोह गरेर तत्कालीन प्रधानमंत्री जुल्फिकार अलि भुट्टोलाई सत्ताच्युत गरी पाकिस्तानका शासक भएका थिए । जुल्फिकार अलि भुट्टोलाई फाँसी दिनमा हकको हात रहेको मानिन्छ ।
    धर्मलाई अगाडि राखेर शासन गर्नेहरू पनि प्रजातन्त्रको विकासमा बाधकको रूपमा देखिएका छन् । इरानमा अहिले स्थिति यस्तै देखिएको छ । धर्मगुरुहरूको राष्ट्रिय राजनीतिमा विशेष प्रभाव छ ।
    नेपालमा प्रजातन्त्रको संस्थागत विकास हुन नसक्नुमा एसियामा रहेको प्रजातन्त्रको स्थितिलाई पनि दोष दिन सकिन्छ । एसियामा प्रजातन्त्रको संस्थागत विकास हुन नसकेको स्थितिले नेपाललाई नराम्रो गरी प्रभाव पारेको छ । उत्तरको छिमेकी चीनले अ·ीकार गरेको राजनैतिक व्यवस्था (कम्युनिज्म) ले नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनलाई त झनै बढी प्रतिकूल असर पारेको छ । नेपालको राजनीतिमा कम्युनिस्टहरूको सङ्ख्या ठूलो हुनु र नेपालको राजनीतिलाई उनीहरूले ज्यादै गहिरो गरी प्रभाव पार्नुले नेपालमा प्रजातन्त्र फस्टाउन गार्‍हो परिरहेको छ । यी कारणहरूले गर्दा नै नेपालका नेताहरूमा प्रजातान्त्रिक संस्कारको ठूलो अभाव हुन पुगेको  छ । प्रजातन्त्रमा विश्वास गर्ने काङ्ग्रेसी एवं अन्य दलका नेताहरूमा पनि प्रजातान्त्रिक संस्कृतिको अभाव छ । इमानदार प्रजातन्त्रमा निर्वाचित नेताहरूले आफूलाई जनताको सेवक मान्दै जनताको हितको सवालमा मिलेर कार्य गर्छन् । नेपालमा सत्तालोलुपहरूको प्रजातन्त्रमा हालीमुहाली देखिएको छ र नेताहरूले आफूलाई शासक ठानेर राज्यबाट भएभरका सुविधा लिन मात्र खोज्छन् । जनतालाई आफ्नो हातको गोटी वा दास सम्झन्छन् ।
    एसियाका अन्य मुलुकका नेताहरूमा रहेको राजनैतिक चेतनाको स्तरसँग नेपालका नेताहरूको राजनैतिक चेतनाको स्तर तुलना गर्दा नेपालका नेताहरूमा उच्च किसिमको राजनैतिक चेतना रहेको देखिन्छ । तर दु:खद कुरा त के छ भने नेपालका नेताहरूले आफ्नो उच्च राजनैतिक चेतनाको स्तरलाई राष्ट्र निर्माण होइन भत्काउनमा, मेलमिलाप होइन कलहमा, आर्थिक विकास होइन गरिबी वृद्धिमा, शान्ति विस्तार होइन कलह निर्माणमा उपयोग गरिरहेका छन् । 

विश्वराज अधिकारी 

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित Friday, February 27, 2015

Geeta Chapter 6

भागवत गीता अध्याय ६

श्रीभगवानुवाच

अनाश्रित कर्मफलं कार्यं कर्म करोति य:।

स संन्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाSक्रिय:।।१।।

भगवान श्रीकृष्णबाट आज्ञा भयो

(जसले कर्मफलको इच्छ नराखेर गर्नेयोग्य आवश्यक कार्य गर्दछ त्यो सन्यासी र योगी हो। अग्नि-होत्रादि कर्मको परित्याग गर्ने योगी होइन। यसैगरी दैहिक कर्मको  मात्र परित्याग गर्ने व्यक्ति पनि योगी होइन।

यं सन्नासमिति प्राहुरर्योगं तं विद्यि पाण्डव।

न ह्यसन्नयस्तसषङक्ल्पो योगी भवति कश्र्चन।।२।।

(हे पाण्डव, जसलाई सन्यास भन्ने गरिन्छ तिमी त्यसलाई नै योग बुझ किनभने जसले काम संकल्प परित्याग गर्न सक्तैन त्यो योगी हुन सक्तैन।)

आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते।

योगारुढस्य तस्यैव शम: कारणमुच्यते।।३।।

(सत्य ध्यानयोगमा रहन इच्छुक मुनिको लागि कर्म नै साधन रहेको मान्ने गरिन्छ अनि योगमा रहेको बेला कर्महरुको त्याग गर्नु त्यो मुनीका लागि साधन रहेको मान्ने गरिन्छ।)

यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते।

सर्वसंकल्पसंन्यासी योगारुढस्तदोच्यते।।४।।

(त्यो व्यक्ति योगी हो जसले कर्मफल, व्यक्तिगत स्वार्थ र इन्द्रियहरुबाट प्राप्त हुने सुखको लोभ परित्याग गरेको छ।)

उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत्।

आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मन:।।५।।

(मन नै व्यक्तिको मित्र र शत्रु हो। त्यसकारणले व्यक्तिले अनाशक्त मनको सहयोगले आत्मालाई संसारबाट उद्धार गर्नुपर्दछ। आफ्नो आत्माको पतन हुन दिनु हुँदैन।)

बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जित:।

अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रवत्।।६।।

(त्यो व्यक्ति जसले मनमाथि विजय प्राप्त गरेको छ उसको लागि उसको मन ठूलो मित्र हो तर जसले आफ्नो मनमाथि विजय प्राप्त गरेको छैन उसको मन उसको महाशत्रुको रुपमा हरदम साथ रहन्छ।)

जितात्मन: प्रशान्तस्य परमात्मा समाहित:।

शीतोष्णसुखद:खेषु तथा मानापमानयो:।।७।।

(त्यो व्यक्ति जसले आफ्नो मनमाथि विजय प्राप्त गरेको छ, जसको लागि ताप र शितलता, सुख र दु:ख, मान र अपमान बराबर छ उसको हृदयमा परमात्मा स्थिर रहन्छ।)

ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रिय:।

युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्ट्राश्मकाञ्चन:।।८।।

जसको चित्त ज्ञान र विज्ञानले परिपूर्ण छ, जो बिकार रहित छ, जसले इन्द्रियहरुलाई आफ्नो नियन्त्रणमा राखेको छ र माटो, ढुङ्गा एवं सुनलाई समान देख्छ, योगमा स्थित यस्तो व्यक्ति योगी हो।)

सुह्यन्मित्रार्यदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु।

साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते।।९।।

(सहृदयी, मित्र, शत्रु, उदासीन, मध्यस्थ, द्वेषी, बन्धु, साधु तथा पापी, यी सबैप्रति समान भाव राख्ने व्यक्ति सर्वश्रेष्ठ हो।)

योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थित:

एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रह:।।१०।।

(योगी पुरुषले निर्जन स्थानमा एक्लै बसेर, चित्त र शरीरलाई संयमित गरेर, आशा परित्याग गरी, विषयहरुबाट मनलाई अलग गर्दै मनलाई संधै समाधिमा राखुन।

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मन:।

नात्युछ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम्।।११।।

तत्रैकाग्रं मन: कुत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रिय:।

उपविश्याSSसने युञ्ज्याद् योगमात्मविशुद्धये।।१२।।

११-१२

(पवित्र स्थानमा, न त अति अग्लो न त अति होचो कुशासनमा माथि मृगासन अनि त्यसमाथि बस्त्रासन राख्दै त्यस स्थिर आसनलाई भूमिमा स्थापित गरेर, त्यस आसनमाथि बसी मनलाई एकाग्रह एवं चित्त, इन्द्रिय र तिनका कार्यहरुलाई नियन्त्रित गर्दै अन्तस्करण सुद्ध पार्नका लागि योगाभ्यास गरुन।)

समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिर:।

सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्र्चाSनवलोकयन्।।१३।।

प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थित:।

मन: संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्पर:।।१४।।

१३-१४

(शरीर, शिर, गर्दन सोझो र स्थिर पारेर अन्य दिशातर्फ नहेरी केवल आफ्नो नाकको टुप्पोमा  दृष्टिलाई केन्द्रित गर्दे ब्रह्मचर्यमा रही, शान्त र भयरहित भएर सावधानीद्वारा मनलाई नियन्त्रण गरेर ममा नै तत्पर एवं लीन भएर योग गरुन।)

युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानस:।

शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति।।१५।।

(यसप्रकार संयमित चित्त योगीहरुले बताइएका विधिहरु अनुशरण गरेर आत्मालाई निरन्तरमा ममाथि स्थिर राख्दै परम निर्वाणरुप शान्ति प्राप्त गर्दछन्, ममा मिल्दछन्।

नात्यश्नतस्तु योगोSस्ति न चैकान्तमनश्नत:।

न चातिस्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन।।१६।।

(हे अर्जुन, न त धेरै भोजन गर्नेले न त थोरै भोजन गर्नेले, यसै गरी न धेरै सुत्नेले न त थोरै सुत्नेले योगमा सिद्धि प्राप्त गर्न सक्छ।)

युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु।

युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति द:खहा।।१७।।

(उपयुक्त आहार बिहार गर्ने, कर्ममा उपयुक्त किसिमले ध्यान दिने, उपयुक्त किसिमले सुत्ने एवं जागा रहनेहरुको योगले उसको संसारिक दु:खहरुको नाश गर्दछ।)

यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते।

निस्पृह: सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा।।१८।।

(जब मन सम्पूर्ण रुपमा नियन्त्रित भएर अचल भावमा आत्ममा अवस्थित हुन्छ तब सम्पूर्ण कामनाहरुबाट मुक्त व्यक्ति योगयुक्त कहलिन्छ।)

यथा दीपो निवातस्थो नेंगते सोपमा स्मृता।

योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मन:।।१९।।

(बतास नभएको स्थानमा बलेको दियो कम्पित हुँदैन भन्ने उपमा योगमा लीन योगीको मन नियन्त्रित हुन्छ भन्नेमा दिने गरिन्छ।)

यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया।

यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नत्मनि तुष्यति।।२०।।

सुखमात्यन्तिकं यत्तद्बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम्।

वेत्ति यत्र न चैवाSयं स्थितश्चलति तत्त्वत:।।२१।

यं लब्ध्वा चाSSपरं लाभं मन्यते नाSSधिकं तत:।

यस्मिन् स्थितो न दु:खेन गुरुणापि विचालयते।।२२।।

तं विद्याद दु:खसंयोगवियोगं योगसञ्ज्ञितम्।

स निश्र्चयेन योक्तव्यो योगोSनिर्विण्णचेतसा।।२३।।

२०-२३

(त्यस अवस्थालाई सुख र दु:खको सम्पर्कमा नरहेको योगको नामले जान  जुन अवस्थामा चित्त योग अभ्यासबाट संयमित भएर विषयहरुबाट बिरक्त भएको हुन्छ, विशुद्ध चित्तले आत्माको दर्शन गर्दा  गर्दै त्यो आत्मामा नै सन्तुष्ट भएको हुन्छ, केवल बुद्धिद्वारा ग्रहण गरिएको इन्द्रिय सुखबाट सुखी हुने स्थिति हुन्छ, आत्मस्वरुप बाट भ्रष्ट हुने स्थिति हुँदैन, जुन लाभलाई प्राप्त गरेर त्यस लाभलाई अन्य लाभहरु भन्दा अधिक मान्ने स्थिति हुँदैन र भयनाक दु:खबाट पनि ब्याकुले हुने स्थिति हुँदैन। योगीहरुले त्यस योगको अभ्यास धैर्ययुक्त चित्तले गरुन।

संकल्पप्रभवान् कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषत:।

मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्तत:।।२४।।

(संकल्पबाट उत्पन्न हुने सबै प्रकारका कामनाहरुलाई पूर्णरुपमा परित्याग गर्दै मनले इन्द्रियहरुलाई चारैतिर संयमित गरेर मनलाई  नियन्त्रित गर्नेछन्।)

शनै: शनैरुपरमेद् बुदध्या धृतिगृहीतया।

आत्मसंस्थं मन: कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत्।।२५।।

(धैर्ययुक्त बुद्धिले मनलाई आत्मामा स्थिर गरेर बिस्तारै बिरक्तिमा पुग्ने छन् र अन्य केही कुराको पनि चिन्तन गर्ने छैनन्।)

यतो यतो निश्र्चलति मनश्र्चञ्चलमस्थिरम्।

ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत्।।२६।।

(यो अस्थिर र चंचल मन जुन जुन विषममा आकर्षित हुन्छ। मनलाई ती विषयहरुको प्रभावबाट मुक्त राखरे मनलाई आत्मामा नै स्थिर राखुन।)

प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम्।

उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम्।।२७।।

(अति शान्त मन भएको, रजोगुणले मुक्त, पापनगरेको, यस ब्रह्ममा लीन हुने योगीलाई सर्वश्रेष्ठ सुख प्राप्त हुन्छ।)

युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतकल्मष:।

सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते।।२८।।

(यस किसिमले निष्पाप योगीले सुखपूर्वक आत्मालाई परमात्मामा लगाउँदै आपसे आप परमात्मा प्राप्तिको अति सुख पाउँछ।)

सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि।

ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शन:।।२९।।

(चारैतिर समान देख्ने समदर्शी योगीले आत्मालाई सम्पूर्ण प्राणीहरुमा र सम्पूर्ण प्राणीहरुलाई आत्मामा देख्दछ। बास्तविक योगीले मलाई सम्पूर्ण प्राणीहरुमा र सम्पूर्ण प्राणीहरुलाई ममा देख्दछ।)

यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति।

तसयाSहं प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति।।३०।।

(जसले मलाई सम्पूर्ण प्राणीहरुमा र सम्पूर्ण प्रणीहरुलाई ममा देख्दछ त्यस्तो देख्नका लागि म अदृश्य छैन न त ऊ नै मेरो लागि अदृश्य छ।)

सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थित:।

सर्वथा वर्तमानोSपि स योगी मयि वर्तते।।३१।।

(त्यो योगीले जीवनदेखि सदाका लागि मुक्ति पाउँछ र ममा नै अवस्थित हुन्छ जसले सम्पूर्ण प्राणीहरूमा रहेको मलाई अभेद बुद्धिद्वारा भज्छ।)

आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योSर्जुन।

सुखं वा यदि वा दु:खं स योगी परमो मत:।।३२।।

(हे अर्जुन, त्यो योगी सर्वश्रेष्ठ हो जसले सम्पूर्ण प्राणीहरुको सुख दु:खलाई आफ्नै सुख दु:खझै अनुभूत गर्दछ।)

अर्जुन उवाच-

योSयं योगस्त्वया प्रोक्त: साम्येन मधुसूदन।

एतस्याSहं न पश्यामि चञ्चलत्वात् स्थितिं स्थिराम्।।३३।।

अर्जुनले भने

(हे मधुसूदन, हजूरद्वारा बयान गरिएको सर्वत्र समदर्शी योग रुपलाई मेरो मनको चंचलताले गर्दा म त्यसको स्थिरता देख्न सकिरहेको छैन। मेरो मनको चंचलताले गर्दा त्यो योग मेरो लागि स्थिर र हितकारी अनुभूत हुन सकिरहेको छैन्।)

चञ्चलं हि मन: कृष्ण प्रमाथि बलवहृढम्।

तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम्।३४।।

(हे कृष्ण, मन स्वभावत: चंचल, हठी, सक्तिशाली र दृढ छ। मेरो बिचारमा मनलाई नियन्त्रणमा राख्न सक्नु वतासलाई नियन्त्रमा राख्न सक्नु भन्दा पनि कठिन छ।)

श्रीभगवानुवाच-

असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम्।

अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते।।३५।।

भगवान् श्रीकृष्णबाट आज्ञा भयो

(हे महाबाहो, निश्चय नै मन स्वभावले नै चंचल र कठिनपूर्वक नियन्त्रणमा राख्न सकिने हुन्छ तर हे कौन्तेय, अभ्यास एवं वैराग्यद्वारा यसलाई नियन्त्रणमा राख्न भने सकिन्छ।)

असंयतातमना योगो दुष्प्राप इति मति:।

वश्यात्मना तु यतता शक्योSवाप्तुमुपायत:।।३६।।

(जसको मन चंचल र नियन्त्रणमा छैन उसको लागि यो योग अति नै कठिन कार्य हो तर जसको मन उसको नियन्त्रणमा छ र यत्न गर्छ उसले भने युक्तिदवारा योग प्राप्तिमा सफलता पाउँछ।)

अर्जुन उवाच-

अयति: श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानस:।

अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति।।३७।।

अर्जुनेल भने

(हे कृष्ण, श्रद्धापूर्वक योगमा लागेको तर असंयमित चित्त नभएको पुरुष योगबाट बिचलित भइ योग सिद्धि प्राप्त असफल भएमा उसले कस्तो गति प्राप्त गर्दछ?)

कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाSभ्रमिव नश्यति।

अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मण: पथि।।३८।।

(हे महाबाहो, ब्रह्म प्राप्तिको मार्गमा भ्रमित एवं आश्रयहिन र कर्म मार्ग तथा योग मार्ग दुबैबाट वञ्चित पुरुष आकाशमा छिन्न भिन्न भएको बादल अस्तित्वहीन भएझै के अस्तित्वहीन हुँदैन?)

एतन्मे संशयं कृष्णा छेत्तुमर्हस्यशेषत:।

त्वदन्य: संशयस्याSस्य छेत्ता न ह्युपपद्धते।।३९।। 

(हे कृष्ण, हजूरले नै मेरो यो शंकालाई पूर्ण रुपमा छेदन गर्न सक्नुहुन्छ। मेरो शंका निवारण गर्न सक्नु हुन्छ। मेरो शंका निवारण गर्ने सामर्थ्य हजूर बाहेक अरु कसैमा भएको म देख्दिन।)

श्रीभगवानुवाच-

पार्थ नैवेह नाSमुत्र विनाशस्तस्य विद्धते।

न हि कल्याणकृत कश्चिद्दुर्गतिं तात गच्छति।।४०।।

भगवान श्रीकृष्णले आज्ञा गर्नु भयो

(हे पार्थ, शुभ वा असल कर्म गर्ने व्यक्ति न त यस लोकमा न त परलोकमा नै नष्ट हुन्छ किनभने हे तात, शुभ कर्म गर्ने व्यक्तिले दुर्गति पाउँदैन।)

प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्र्वती: समा:।

शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोSभिजायते।।४१।।

(योगभ्रष्ट पुरुष पुण्य आत्माहरुको लोकमा पुग्छ, त्यस लोकमा पुगी, धेरै वर्षसम्म त्यहाँ बास गरेर धनी एवं शुद्ध आचरणमा रहने धनी परिवारहरुको घरमा जन्म लिन्छ।)

अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम्।

एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम्।।४२।।

(अथवा योभ्रष्ट योगीले ज्ञानवान् योगीहरुको कुलमा जन्म लिन्छ। निश्चित रुपमा यस किसिमको जन्म यो लोकमा अति दुर्लभ छ।)

तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम्।

यतते च ततो भूय: संसिद्धौ कुरुनन्दन।।४३।।

(हे कुरुनन्दन, ज्ञानवान् योगीहरुको कुलमा जन्म लिसकेपछि योगभ्रष्ट योगीले पहिलेको जीवनमा आवश्यक पर्ने ज्ञान प्राप्त गर्दछ अनि पुन योग प्राप्तिको लागि प्रयत्न गर्दछ।)

पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोSपि स:।

जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते।।४४।।

(निश्चय पनि पूर्व जीवनको अभ्यासले गर्दा कुनै समस्या आइपरे तापनि ऊ मोक्ष पथ तर्फ आकृष्ट हुन्छ र योग बारेमा सामान्य जानकारी राखेर नै पनि उसले लोक कर्म मार्गको उलंघन गर्दछ।

प्रयत्नाद् यतमानस्तु योगी शंसुद्धकिल्बिष:।

अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो यति परां गतिम्।।४५।।

(तर यत्नपूर्वक अभ्यास गर्ने योगीले अनेक जन्ममा सिद्धि पाउँछ र सम्पूर्ण पापबाट शुद्ध भएर सो प्रभावले मोक्ष पाउँछ।)

तपस्विभ्योSधिको योगी ज्ञानिभ्योSपि मतोSधिक:।

कर्मभ्यश्र्चSधिको योगि तस्माद्योगी भवार्जुSजुन।।४६।।

(हे अर्जुन, तिमी योगी बन किन भने योगीलाई तपस्वी, ज्ञानी र फलको लागि कर्म गर्ने भन्दा सर्वश्रेष्ठ मानिएको छ।)

योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनाSन्तरात्मना।

श्रद्धवान् भजते यो मां स मे युक्तमो मत:।।४७।।

(मेरो मतानुसार सम्पूर्ण योगीहरुमा पनि त्यो योगी सर्वश्रेष्ठ हो जो मप्रति श्रद्धा, विश्वास, आसक्ति राख्दै, आफूभित्र म रहेको सोंच्दछ र संधै मलाई भजछ।

छैठौ अध्यायको व्याख्या

छैठौ अध्यायमा योग र योगीको व्याखा गरिएको छ र साथै व्यक्तिहरूलाई योगद्वारा योगी हुन प्रेरित गरिएको छ। योगलाई चित्त स्थिर राख्ने एवं मन माथि विजय प्राप्त गर्ने कार्यसँग जोडिएको छ। यस अध्यायमा भनिएको छ “जसले कर्मफलको इच्छ नराखेर गर्नयोग्य आवश्यक कार्य गर्दछ त्यो सन्यासी र योगी हो। अग्नि-होत्रादि कर्मको परित्याग गर्ने योगी होइन। यसैगरी दैहिक (शारिरीक) कर्मको मात्र परित्याग गर्ने व्यक्ति पनि योगी होइन।” कर्मफल, व्यक्तिगत स्वार्थ र इन्द्रियहरूबाट प्राप्त हुने सुखको लोभ गरी यी तिन कुराहरू परित्याग गर्ने व्यक्ति योगी हो भनी प्रष्ट पारिएको छ। कस्तो व्यक्ति योगी हो भन्ने कुरा प्रष्ट पार्दै भनिएको छ- जसको चित्त ज्ञान र विज्ञानले परिपूर्ण छ, जो विकार रहित छ, जसले इन्द्रियहरूलाई आफ्नो नियन्त्रणमा राखेको छ र माटो, ढुङ्गा एवं सुनलाई समान देख्छ, जो योगमा स्थित छ, त्यस्तो व्यक्ति योगी हो। अग्नि-होत्रादि भनेको होम, हवन, अग्नि पूजा वा अग्नि सहितको अन्य पूजाहरू हो। यस किसिमका कार्यहरूको परित्याग गर्ने व्यक्ति पनि योगी होइन।

यस अध्यायमा योग गर्ने तरिकाको बारेमा पनि मार्ग दर्शन गराइएको छ। योग गर्ने तरिका बारे यसरी भनिएको छ “पवित्र स्थानमा, न त अति अग्लो न त अति होचो कुशासनमा माथि मृगासन अनि त्यसमाथि वस्त्रासन राख्दै त्यस स्थिर आसनलाई भूमिमा स्थापित गरेर, त्यस आसनमाथि बसी मनलाई एकाग्रह एवं चित्त, इन्द्रिय र तिनका कार्यहरूलाई नियन्त्रित गर्दै अन्त: करण सुद्ध पार्नका लागि योगाभ्यास गरुन।” यहाँ माथि उल्लेख गरिएको योग गर्ने पद्धति त्यसबेलाको जीवनमा आधारित रहेर विकास गरिएको हो। योग गर्ने तरिका अन्तर्गत मृगासन माथि बसेर योग गर्नु भनिएको छ। त्यो बेलामा मृगासनमा बस्न सक्ने स्थिति थियो तर अहिले त्यो स्थिति छैन। मुख्य गरी यहाँ बुझ्नु पर्ने योगको तरिका के हो भने, केही समयका लागि मनलाई केवल परमात्मामा स्थिर राखेर, मात्र परमात्माको स्मरण गर्दै, मनलाई केही समयका निमित्त सांसरीक कार्यहरूबाट अलग राख्नु हो। जस्तो सुकै तर सफा र पवित्र स्थानमा बसेर पनि योग अभ्यास गर्न सकिन्छ। योग गर्नका लागि कुनै जंगल, नदी किनार, तिर्थस्थल, मन्दिर वा पूजाकोठामा नै जानु पर्दछ भन्ने होइन। जस्तो किसिमको पनि तर पवित्र स्थानमा बसेर, मनलाई केवल परमात्मामा स्थिर राखेर, योग गर्न सकिन्छ। स्वस्थ्य जीवन र सद् विचारका लागि योग गर्न आवश्यक छ।

यस अध्यायमा मनको प्रकृति बारे पनि विस्तारमा वर्णनन् गरिएको छ। मन के हो भने कुरा उदाहरणहरू सहित प्रष्ट पारिएको छ। यस अध्यायमा अर्जुनद्वारा एक सर्वाधिक महत्वपूर्ण प्रश्न यस प्रकार राखिएको छ, “हे कृष्ण, मन स्वभावत: चंचल, हठी, शक्तिशाली र दृढ छ। मेरो विचारमा मनलाई नियन्त्रणमा राख्न सक्नु बतासलाई नियन्त्रणमा राख्न सक्नु भन्दा पनि कठिन छ। अर्जुनको यस प्रश्नमा भगवान् भन्नु हुन्छ, “हे महाबाहो, निश्चय नै मन स्वभावले नै चञ्चल र कठिनपूर्वक नियन्त्रणमा राख्न सकिने हुन्छ तर हे कौन्तेय, अभ्यास एवं वैराग्यद्वारा यसलाई नियन्त्रणमा राख्न भने सकिन्छ।”

मनुष्यको चञ्चल मनको बारेमा यस अध्यायमा अनेक महत्वपूर्ण तथ्यहरू उल्लेख गरिएका छन्। मन नै व्यक्तिको मित्र र शत्रु पनि हो। त्यसकारण व्यक्तिले आसक्ति नराखेर स्वार्थहीन मनको सहयोगले आफ्नो आत्माको यो द:खदायी संसारबाट उद्धार गर्नु पर्दछ। आफ्नो आत्माको पतन हुन दिनु हुँदैन। त्यो व्यक्ति जसले आफ्नो मनमाथि विजय प्राप्त गरेको छ उसको लागि, उसको मन, उसको ठूलो मित्र हो तर त्यो व्यक्ति जसले आफ्नो मनमाथि विजय प्राप्त गरेको छैन, उसको लागि, उसको मन, उसको ठूलो शत्रु हो। र त्यो शत्रु उसको महाशत्रु बनेर उसको हरदम साथ रहन्छ। त्यो व्यक्ति जसले आफ्नो मनमाथि विजय प्राप्त गरेको छ, जसको लागि ताप र शीतलता, सुख र दु:ख, मान र अपमान बराबर हुन्छ। आफ्नो मनमाथि विजय प्राप्त गरेकोले उसको हृदय परमात्मामाथि स्थिर रहन्छ। मनका बारेमा यस्ता अनेक सर्वकालिक सत्यहरू यस अध्यायमा उल्लेख गरिएका छन्।  

हुन पनि मानव समुदायका लागि सुख र दु:खको स्रोत मन नै हो। यसै गरी मन शत्रु र मित्र पनि हो। मनले अनेक किसिमका महत्वाकाङ्क्षाहरुको सृजना गरेर व्यक्तिलाई स्वार्थी एवं पापी मात्र तुल्याउँदैन साथै जघन्य अपराध कर्महरु गर्न पनि उत्प्रेरित गर्छ। हिटर, पलपट, बसार अल- असद जस्ता तानाशाहहरु मनबाट सृजित महत्वाकाङ्क्षाद्वारा निर्देशित भएर नै जघन्य अपराध गर्न प्रेरित भएका थिए। सन् २०११ बाट शुरु भएको (जुन हाल २०१६ सम्म पनि जारी छ) सिरियाली राष्ट्रपति बसार अल-असद बिरुद्धको गृहयुद्धमा दुई लाखभन्दा बढी सिरियालीहरूको हत्या भइसकेको छ। करिब चालिस लाख जति सिरियालीहरू शरणार्थी बनेर विदेशमा बस्न बाध्य भएका छन्। छिमेकी टर्की, लेबेनान, जोर्डन, इराक, उत्तरी अफ्रिका, स रा अमेरिका एवं युरोपका विभिन्न मुलुकहरूमा कष्टपूर्ण सर्णार्थी जीवन बिताउन सिरियालीहरू बाध्य भएका छन्। यी सबै जघन्य अपराध बसार अल-असदको नेतृत्वमा नै भएको हो। यसै गरी सत्ताका अर्का लोभी एवं तानाशाह, जिम्बाब्वेका वर्तमान राष्ट्रपति रोबर्ट गाब्रिएल मुगाबे, अनेक छलछाम, अपराध, तानाशाही आदि आदि कर्म गरेर, १९८० देखि हालसम्म (२०१५) आफूलाई मुलुको शासकको गद्दीमा आसिन गराउन सफल भएका छन्। यिनले आफ्नो मुलुकमा ३५ वर्षभन्दा बढी शासन गरिसकेका छन्। उमेरले ९१ वर्ष पुगिसकेका सत्ताका लोभी मुगाबेले कहिलेसम्म आफूलाई सत्तामा आसिन गराउने हुन? तर तत्कालीन अल्प संख्यक गोराहरूको रंगभेदी शासनबाट वहुसंख्यक कालाहरूलाई मुक्ति दिलाउन तत्कालीन रोह्डेसिया (जिमबाब्वेको पुरानो नाम) मा मुगाबेले आन्दोलन शुरु गरेका थिए र अफ्रिकाको नै हिरो हुन पुगेका थिए। अहिले, विचारणीय कुरा त के छ भने जिमबाब्वेमा कालाहरूले जति बढी दु:ख गोराहरूबाट पाए त्यो भन्दा बढी दु:ख उनीहरूले आफ्नै काला नेता मुगाबेबाट पाए। र अहिले पनि पाइरहेका छन्।

गीताका हरेक काल वा समयमा सत्य रहने उपदेशहरूले मानव समुदायलाई पापपूर्ण कुकर्महरूबाट अलग रहेर सम्पूर्ण जीव र जगत्को हित हुने सत्य र उपयोगी कर्महरू गर्न प्रेरित गर्दछन्। हरेक किसिमका मोह र लोभहरूबाट विमुख हुन प्रेरणा दिन्छन्। हरदम कल्याणकारी कार्य गर्न योगी भएर चञ्चल मनमाथि नियन्त्र राख्न मार्ग दर्शन गराउँछन्।

 छैठौं अध्याय समाप्त