Bigger Impacts From A Small Thing-Article-178

कुरा सानो प्रभाव ठूलो

हामी आर्थिक विकासका कुराहरु गर्छौ र आर्थिक विकासलाई व्यक्ति र परिवारको सम्पन्नतासँग जोड्छौ, भौतिक सुखबाट पाउने सन्तुष्टिको आकारलाई हेर्छौ। अनि आर्थिक सम्पन्नतालाई आम्दानीका विभिन्न स्रोतहरुसँग जोड्छौ। यसै गरी विभिन्न किसिमका खर्चहरु र खर्च गर्ने सक्ने क्षमतालाई पनि आर्थिक सम्पन्नतासँग जोड्छौ। तर आम्दानी र खर्च दुबैलाई अति नै प्रभावित गर्ने सामाजिक परम्पराका कुराहरु भने गर्दैनौ। हाम्रो आर्थिक जीवन वा समृद्धिलाई प्रभावित गर्ने कतिपय सामाजिक कुप्रथालाई त परिवर्तन गर्न समेत चाहँदैनौ र तिनलाई बिना कुनै संकोच निरन्तरता दिन चाहन्छौ। ती कुप्रथामाथि उल्टो सन्तुष्टिका साथ गर्व गर्छौ। एउटा गतिलो आम्दानी (पेशा, व्यवसाय वा अन्य स्रोतबाट अर्जित आय) ले व्यक्ति, परिवार र सम्पूर्ण समाजको आर्थिक अवस्था सुधार गर्नमा जति ठूलो योगदान पुर्याएको हुन्छ त्यो भन्दा हजारौं गुणा बढी प्रभाव मात्र एक कुप्रथाले पारेको हुन्छ। र त्यो कुप्रथाले व्यक्ति र परिवारलाई गरिबी र कुसंस्कारको दलदलबाट बाहिर निस्कन दिंदैन। अनि हाम्रो आरण्य-रोदन सुरु हुन्छ। हामी गरिब भएर अवसरहरु गुमायौ, दु:ख पायौ भन्ने क्रन्दनहरु निस्कन थाल्छन। कुप्रथा, पटक्कै पोषण नभएको त्यस्तो माटो हो जसबाट राम्रो बिरुवा (व्यक्ति वा परिवार) ले जन्म लिने शून्य सम्भावना हुन्छ।

तिलक, दहेज, भोज भतेर, विवाहमा भडकिलो खर्च (सम्पूर्ण गाउँ वा सहरले सुन्ने गरी बैण्ड बाजाको ध्वनी) खर्चिलो चाडवाड आदि आदिले नेपालीहरुलाई गरिब तुल्याउनमा विषेश भूमिका खेलेका छन्। नेपाली समाजमा कुप्रथाहरुले जरा गाडेका विभिन्न उदाहरणहरु प्रस्तुत गर्ने हो भने एउटा पुस्तक नै बन्छ होला। त्यसकारण यो छोटो लेखमा केवल केही प्रतिनिधि उदाहरणहरु मात्र प्रस्तुत गर्न प्रयास गरेको छु।

सभ्यता विकासको क्रम सँगै नेपाली समाजमा विद्यमान कुप्रथाहरुले व्यक्ति वा परिवारहरुलाई परिश्रमी, धैर्यवान र आशावादी होइन बरु घमण्डि, अधर्यवान र विद्रोही हुन सिकाए। हरेक समस्याको समाधान असन्तोष, वल एवं हिसाले खोज्न उक्साए। व्यक्तिहरुलाई परिश्रम होइन, फुस्रो गर्व गर्न सिकाए। फोस्रो आदर्श एवं प्रदर्शनमा बाँच्ने परम्पराको विकास गर्न लगाए। माथिको कुरालाई पुष्टि गर्न एउटा सानो तर समाजमा आकास जत्तिकै फैलिएर कुप्रभाव पार्ने एउटा उदाहरण पेश गरौ। नेपालमा यस. यल. सी. को रिजल्ट आए पछि लाग्छ दूर्गापूर्जा वा फागु जस्तो कुनै एक महान चाड, पर्व आए जस्तो। यो चाडलाई स्कूल, शिक्षक, पास हुने विद्यार्थी र उक्त विद्यार्थीको परिवार वा नातागोत एवं परिचितहरुले धुमधामका साथ मनाउँछन्। फूल, अविरको सिजन शुरु हुन्छ।

हाम्रा यति जना विद्यार्थीले फर्स्ट डिभिजनमा यस. यल. सी. परीक्षा पास गरे। पास हुने विद्यार्थीहरुलाई हार्दिक बधाइ। हामीलाई हाम्रो विद्यार्थीहरुको सफलतामा ठूलो गर्व छ। विभिन्न स्कूलहरुका यस किसिमका विज्ञापनहरु अनेक पत्र पत्रिकाहरुमा देखा पर्न थाल्छन्। यस किसिमका विज्ञापनहरुले पत्र पत्रिकाहरु भरिन थाल्छन्।

मैले वा हामीले पढाएको विद्यार्थीहरुले यस. यस. ली. मा यस्तो (उच्च) नतिजा प्राप्त गरे। यति जनाले प्रथम श्रेणी प्राप्त गरे। यति जनाले यस्तो गरे, यति जनाले उस्तो गरे। यस किसिमले शिक्षकहरुले पनि, मौखिम रुपमा नै भए पनि, आफ्नो विज्ञापन गर्न थाल्छन।

यसपछि विज्ञापन गर्ने पालो आउँछ विद्यार्थीको अविभावक, नाता गोता वा शुभ चिन्तकहरुको। विद्यार्थीका अभिभावक एवं सम्बन्धितहरुले हाम्रो फलानो, हाम्रो चिलानो, हाम्रो यो वा ऊ ले यस. यस. सी. परीक्षामा उच्च नतिजा पाएकोमा हामी खुसी छौ। सफल हुने फलानोलाई शुभ कामना। यस. यल. सी. को रिज्ल्ट निस्के पछि यस किसिमका विज्ञापनहरु पत्र पत्रिकाहरुमा च्याउ झै उम्रिन थाल्छन्।  

कुनै एक विद्यार्थी उच्च प्रथम वा अति राम्रो श्रेणीमा पास हुनुको “जस” स्कूल, शिक्षक र अभिभावकले लिने क्रम शुरु हुन्छ। यसरी जस लिनुलाई पूर्णतया नराम्रो मान्न सकिंदैन। तर त्यो जस लिने कार्य गर्व वा घमण्डमा रुपान्तरित हुन्छ। कुनै एक विद्यार्थी पास हुनुलाई स्कूल एव अभिभावकहरुले आफ्नो गर्व (घमण्ड) को विषय बनाउँछन्। अति फूलेर गर्व गर्छन् र विद्यार्थिलाई पनि गर्व गर्न सिकाउँछन्। आफ्नो गर्वलाई पत्र पत्रिका मार्फत प्रदर्शन गर्छन्। परिणाम के हुन्छ भने पास हुने विद्यार्थीले परीक्षामा पास हुनलाई आफ्नो परिश्रम सँग जोडेर हेर्नुको साटो आफ्नो मेधा सक्तिसँग जोड्छ र ऊ मा शुरु हुन् थाल्छ घमण्ड गर्ने बानी। अनि यस किसिमको विद्यार्थीले अध्ययन समाप्त गरेर व्यवहारिक जीवनमा प्रवेश गरे पछि आफ्नो व्यवहारमा घमण्ड देखाउन थाल्छ-केही अपवाद बाहेक। उसले आफूलाई एक सामान्य व्यक्ति होइन विषेश व्यक्ति देख्न थाल्छ र समाजबाट विषेश व्यक्तिको व्यवहार पाउने अप्रत्यक्ष माग गर्न थाल्छ। म एक अस्पतालको प्रशासनमा कार्यरत हुँदा प्रशासनमा आउने धेरै किसिमका गुनासाहरु मध्ये एक, डाक्टर साहेबले मसँग राम्रो व्यवहार गर्नु भएन, मेरो कुरा पूरा सुन्नु भएन, जाँच्नका लागि नाडीसम्म पनि समात्नु भएन अरु कुराको परिक्षण त परको कुरा भयो? यसरी हामी आफैले, प्रारम्भमा नै गर्व गर्न सिकाएको व्यक्तिहरुबाट पछि कसरी नम्रताको अपेक्षा गर्ने? नेपालको सन्दर्भमा, परीक्षामा राम्रो नतिजा ल्याउनेहरु इन्जिनिएर, डाक्टर बन्ने सबैलाई ज्ञात भएको कुरा हो।

यस. यल. सी.  परिक्षाको सार्वजनिक रुपमा नतिजा प्रकाशनको अर्को अति दु:खद पाटो न केलाउने हो भने यो चर्चा नै अधुरो रहन जान्छ। सबैलाई ज्ञात भएको कुरा हो यस. यल. सी. परीक्षाको नतिजा प्रकाशित भए पछि परीक्षा दिनेहरु मध्ये आधा जति असफल हुन्छन। एक लाख विद्यार्थीले परिक्षा दिएका छन् भने करिब तिस देखि चालिस हजार विद्यार्थी त फेल हुन्छन् नै। सर्वप्रथम फेल हुने विद्यार्थीहरुको मनोविज्ञानको चर्चा गरौ। पास हुने विद्यार्थीहरुको भने माला र अविरलले भव्य स्वागत हुने, पत्र पत्रिकाहरुमा नाम मात्र हो, चित्र समेत प्रकाशित हुने  र पासहुनेहरुका लागि स्कूल, शिक्षक, अभिभावक, समुदाय, क्षेत्र, जिल्ला र देशले नै प्रतिष्ठित भएको गर्व गर्ने तर फेल हुने विद्यार्थीहरुको हैसियत भने कम पढ्ने, पढाइमा ठग्ने, अभागी, भुसकौल विद्यार्थीमा गणना हुने। कति ठूलो विडम्बना र कत्रो विकराल कुसंस्कार! यो, वहुसंख्यकले प्रत्येक वर्ष देखेको तथ्य हो। हो कि होइन? यस किसिमको फरक व्यवहारको ती फेल हुने कलिला मष्तिष्कमा विद्यार्थीहरुले कसरी झेल्ने? समाजले दिएको त्यो भेदभावपूर्ण व्यवहारको पीडा कसरी बर्दास्त गर्ने? ती बिचराहरुले जीवनको सही किसिमले अनुभव समेत गर्न पाएका हुँदैनन् यस्तो अवस्थामा त्यत्रो ठूलो मानसिक आघात कसरी व्योहोर्ने? कतिपय फेल हुने विद्यार्थीहरुले यस्तो स्थिति झेल्न सक्दैनन् र गलत निर्यण गर्दै आत्म हत्या गर्न पुग्छन। परिक्षाको नतिजा प्रकाशित भए पछि कतिपय असफल हुने विद्यार्थीहरुले आत्महत्या गरेको हामीले सुनेकै र देखेकै नै पनि हो। अर्कोतिर, केही  अपवादहरुलाई छाडेर कुरा गर्ने हो भने त्यसरी फेल हुनुमा विद्यार्थीको दोष पटक्कै हुँदैन। गलत शिक्षा नीति, असक्षम शिक्षक, अकुसल अध्यापन पद्धति, अभिभावकहरुको कमजोर आर्थिक स्थिति वा रेखदेखमा कमि, देशको राजनैतिक र सामाजिक स्थिति (बन्द, हडताल, जुलुस, राजनैतिक दलहरु द्वार विद्यार्थीको उपयोग, चाड पर्व आदि), अव्यवहारीक परीक्षा (कपी जाँच) पद्धति आदिले विद्यार्थीहरुलाई असफल गराउनमा ठूलो भूमिका खेलेका हुन्छन। तर बिडम्बना! अरुहरुले गरेका कमजोरीहरुलाई असफल विद्यार्थीको कमजोरी ठहर्याएर हाम्रो गलत सामाजिक मान्यताले उनीहरुलाई हीन मनोविज्ञान ( Humiliated Psychology) लिएर बाँच्न बाध्य गराइ दिन्छ। विद्यार्थीहरुले पनि अरुहरुको कमजोरीलाई आफ्नो कमजोरी सम्झेर हीन भावना पाल्न सुरु गर्छन्। अनि अर्कोतिर, आफैले हीन मनोविज्ञान निर्माण गरिदिएको व्यक्तिहरुबाट समाजले अति राम्रो व्यवहारको अपेक्षा गर्दछ। असफल भएका विद्यार्थीहरु सजिलै अपारधिक कार्यहरुतिर लाग्छ सक्छन किनभने उनीहरुको हीन मनोविज्ञानले उनीहरुलाई त्यस्तो कार्य गर्न उक्साउँछ। नेपालमा वहुसंख्य व्यक्तिहरु यस. यल. सी. मा पास हुने हो र उनीहरुले सजिलै रोजगारी पाउने हो भने नेताहरुलाई जुलुस निकाल्न र पुलिसमाथि ढुगां प्रहार गर्ने मान्छे पाउन अवश्य पनि मुस्किल पर्नेछ।

बुझ्नु पर्ने कुरा के हो भने, एक वा दुई वर्षसम्म निर्धारित विषय नियमित रुपमा पढ्ने विद्यार्थीले त्यो विषय राम्रो गरी बुझेको छ र राम्रो गरी बुझ्नु त्यो विषममा त्यो व्यक्ति पास भए सरह हो। यो पद्धति यस. यल. सी. मा लागु गरेर धरै जना फेल हुन परिपाटिलाई निरुत्साहित गर्न सकिन्छ। यस यल सी माध्यमिक शिक्षा हो, उच्च शिक्षा होइन।

त्यस किसिमले परिक्षा फल प्रकाशित गरेर विद्यार्थीमा हीन मनोविज्ञान निर्माण गराउने परिपारटि समाप्त गरियोस। यस. यल. सी. को नतीजा सम्बन्धित विद्यालयले सम्बन्धित विद्यार्थीलाई मात्र गोप्य रुपमा दिने व्यवस्था होस। यस्तो गरिएमा असफल भएका विद्यार्थीहरु हीन भावनाको सिकार हुन पाउँदैनन्। समाजमा उच्च मनोविज्ञान लिएर हिंड्न सक्छन्। देशले सक्षम नागरिकहरु पाउँछ।

विकसित राष्ट्रहरुका विश्व विद्यालयहरुमा सम्बन्धित विद्यार्थीलाई बाहेक अरु कसैलाई पनि उक्त विद्यार्थीको परीक्षाको नतिजा दिंइदैन। यहाँसम्म कि विद्यार्थीका बाबु  आमा समेतलाई पनि दिंइदैन। विद्यार्थीको बाबु आमाले लिन खोजे भने विद्यार्थीको लिखित सहमतिमा मात्र लिन पाउँछन। एउटा विद्यार्थीले अर्को विद्यार्थीको परीक्षाको नतिजा हेर्न पाउँदैन। परीक्षाको नतिजा सार्वजनिक रुपमा प्रकाशित हुँदैन पनि। यसरी गोप्यता कामय गरेर विकासित देशहरुमा पास नहुने विद्यार्थीहरुको मनोवल उच्च राख्ने कार्य गरिन्छ। त्यसकारण नेपालमा पनि विद्यार्थीहरुको मनोवल बढाउने कार्य होस। यसका लागि नीतिहरु बनुन र कार्यान्वयन होस। तर सार्वजनिक रुपमा परिक्षाको नतिजा प्रकाशित गरेर कलिला युवा युवतीहरुको मनोविज्ञान भत्काउने कार्य नगरियोस।

तर अफसोच! सार्वजनिक रुपमा परिक्षाको नतिजा प्रकाशित गरेर, पासहुनेहरुको मात्र वाह वाही गरेर, अति राम्रो श्रेणीमा पास हुनेहरुलाई फूल माला लगाइ दिएर, उसको सार्वजनिक रुपमा जय जयकार गरेर, तर अर्कोतिर फेल हुनेहरुलाई अप्रत्यक्ष रुपमा तिरष्कार गरेर हामी असक्षम, घमण्डी, निरासावादी, विद्रोही, हिंसक, अपराधी नागरिकहरु आफ्नै व्यवहारका (नीति, पद्धति) कारण उत्पादन गरिहरेका छौ। हो कि होइन?  

विश्वराज अधिकारी

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित Friday, July 31, 2015

The World is Changing: Business Comes First-Article-177

यो व्यापारको युग हो, लडाइ झगडाको होइन

गएको दुई हप्तामा दुई महत्वपूर्ण घटनाहरु भए। ती दुई घटनाहरुले विश्व- राजनीति एवं अर्थनीतिलाई तत्काल त प्रभाव पार्ने छन् नै, भविष्यमा पनि प्रभाव पार्ने छन्। यी दुई घटनाहरुले विश्व-समाचार जगत् मा निकै चर्चा परिचर्चा पाए र यी दुई घटनाहरुका आफ्नै वैष्ठिताहरु छन् पनि । पहिलो घटनाले कुनै पनि मुलुकले केवल गर्व पालेर हुँदैन, त्यो गर्वलाई धान्न राष्ट्रिय अर्थतन्त्र पनि उत्तिकै सक्षम हुनुपर्दछ भन्ने कुराको पुष्टि गर्दछ भने दोस्रो घटनाले यो विश्वबाट नै कम्युनिष्ट युगको पूर्ण समाप्ति हुन थालेको संकेत दिन्छ।

पहिलो घटना, इरान एक पक्ष र विश्वका छ सक्तिशाली राष्ट्रहरु- अमेरिका, बेलायत, फ्रान्स, रसिया, चीन र जर्मनी गरी अर्को पक्ष बीच गएको हप्ता (July 14, 2015) मा न्युक्लिएर सम्झौता अष्ट्रियाको राजधानी भिएनामा हुनु रहेको छ। अर्को पक्षका अमेरिका, रुस, फ्रान्स, चीन र बेलायत संयुक्त राष्ट्रसंघीय सुरक्षा परिषद्का पाँच स्थाइ सदस्यहरु हुन भने जर्मनी त्यो समूहमा थपिन आएको हो। यी छ राष्ट्रहरुको समूहलाई समाचारहरुमा पी पाँच जोड एक ( P5+1) पनि भनिएको छ। माथि भनिएको दुई पक्षहरु बीच भएको सम्झौताले विश्वका विभिन्न राष्ट्रहरुले इरानमाथि लगाएका व्यापर एवं अन्य नाकाबन्दी (Sanctions) फुकुआ गर्ने छ। यसरी नाकाबन्दी वा अबरोध फुकुआ गरिएको कारणले इरानको अर्थतन्त्र अव बिस्तारै सुधार तर्फ अग्रसर हुनेछ, अन्तरार्ष्ट्रिय लगानीहरु भित्रिने छन्, बेरोजगारी कम भएर गरिबी नियन्त्रणा तत्काल सघाउ पुग्नेछ। अन्तरार्ष्ट्रिय नाकाबन्दीको कारण इरानको आर्थिक वृद्धिदर ज्यादै सुस्त हुन पुगेको थियो। राष्ट्रको आर्थिक विकासको गति कछुवाचाल हुन गएकोमा सरकारले इरानी  नागरिकहरुको समेत पनि असन्तोष खेप्दै आएको थियो। अर्कोतिर, इरानले देश भित्र युरोनियमको विकासमा कुनै पनि किसिमको रोक नलगाएकोले परिणामस्वरुप लामो समयदेखि अन्तरार्ष्ट्रिय नाकाबन्दी बेहोर्दै आउनु परेको थियो। अन्तरार्ष्ट्रिय बिरादरीबाट बहिष्कृत भएर एक्लिएर छुट्टै बस्नु परेको थियो। तर, अब यो सम्झौता अनुरुप वा नाकाबन्दी फुकुआ गरिएको बदलामा इरानले मुख्य गरी दुई सर्तहरुको पालना अनिवार्य रुपमा गर्नु पर्नेछ। पहिले, इरानले युरेनियम विकासको कार्यहरुलाई सीमित पार्नु पर्नेछ। दोस्रो, यो मुलुकले न्युक्लिएर बम बनाउन पाउने छैन। यो सम्झौताको सँग सँगै, विश्वका सक्तिशाली राष्ट्रहरुको श्रेणीमा पर्ने र मध्य पूर्वका राष्ट्रहरुलाई आफ्नो सुरक्षा छाता भित्र राख्ने वा उनीहरुलाई नेतृत्व (नियन्त्रण) गर्ने इरानको महत्वाकांक्षामा केही मात्रा नै भए पनि अंकुस भने लाग्ने छ। अर्को किसिमले भन्ने हो भने राष्ट्रको आथिक विकासकको गतिलाई तिब्रता दिन मध्य पूर्वमा नम्बर एक सक्तिशाली राष्ट्र हुने आफ्नो उच्च आकांक्षालाई इरानले हालको लागि विश्रास दिनु पर्नेछ। उत्तर कोरिया जस्तो केवल गर्वका लागि एक्लिएर बस्ने कि आर्थिक विकासका लागि विश्व बिरादरीमा मिसिएर काम गर्ने? दुई विकल्पहरु मध्ये इरानले राष्ट्रिय आर्थिक विकासलाई रोजेको छ।

दोस्रो चर्चित घटना, क्युवाले अमेरिकामा हालै राजदूतावास खोल्नु रहेको छ। भौतिक रुपमा ज्यादै नजिक रहेता पनि राजनैतिक रुपमा वर्षौदेखि क्युबा अमेरिकाबाट निकै टाढा रहँदै आएको थियो। क्युबाले अमेरिकासँगको सम्बन्धलाई कटुतापूर्ण पारेको थियो। कम्युनिज्ममा विश्वास गर्दै पूँजीवादी राष्ट्रहरुसँगको सम्बन्ध बिच्छेद गरेको थियो। परिणामस्वरुप क्युबाले अहिले पनि व्यापार नाकाबन्दी खेप्नु परेको छ। राष्ट्रको आर्थिक विकासको गतिलाई उल्टो दिशामा दौडाएको हुनाले देशमा असन्तोष र गरिबी दुबै ह्वात्तै बढेको छ। अमेरिकाले क्युबा माथि लगाएको ब्यापारिक प्रतिबन्ध अहिलेसम्म पनि कायम राखेको छ। सन् १९६१ देखि नै क्युबामा अमेरिकाको दुतावास छैन्। अर्थात दसकौं देखि क्युवाको अमेरिकासँगको समबन्ध कटुतापूर्ण छ। तर अहिले स्थितिले कोल्टो फेरेको छ। क्युबा आफैले अमेरिकासँगको सम्बन्ध सुधारमा अग्रसरता देखाएको छ। यति मात्र होइन, देशको आर्थिक विकासको गतिलाई तिब्रता दिन मुलुक भित्र अनेक राजनैतिक एवं आर्थिक सुधारहरु गर्न तत्पर भएको छ। वर्षौंदेखि आफूलाई जकड्ने कम्युनिज्मको कांचुलीलाई सदाको लागि फाल्न बिस्तारै भए पनि तर अति ब्यग्र देखिएको छ।

अमेरिका र क्युबा, दुई देश बीचको सम्बन्ध सुधारको गतिलाई तिब्रता दिन सक्रियतापूर्व लागेका छन्। यी राष्ट्रका उच्च अधिकारीहरु बीच पटक पटक वार्ताहरु पनि भएका छन्। ती वार्ताहरुको परिणामस्वरुप नै क्युवामा अमेरिकाको दुतावास खुलिसकेको छ भने क्युवाको दुतावास केही दिन पहिले मात्र अमेरिकाको वासिंगट्नमा खुलेको छ। क्युवाको दुताबास अमेरिकामा खोल्न क्युबाका परराष्ट्र मंत्री ब्रुनो रोड्रिगेज वासिंगट्न आएका थिए। अहिले क्युबाको झण्डा वासिंगट्न स्थित उसको दुतावासमा फहराइ रहेको छ। यसरी क्युबाले अमेरिकासँगको सम्बन्ध सुधार गर्नु, मुलुक भित्र अनेक सुधारका कार्यहरु गर्नु, निजी व्यवसायहरु संचालन गर्नु दिनुले, क्युवा विस्तारै पूँजीवादको दिशामा अग्रसर भएको पृष्टि हुन्छ र यो पुष्टिका साथै विश्वबाट नै कम्युनिष्ट युगको समाप्ति हुन थालेको संकेत पनि मिल्छ। जनतालाई उल्टो गरिब तुल्याउने र नेताहरुलाई भ्रष्टाचारी र महत्वाकांक्षी बनाउने कम्युनिज्मले अब देशका सीमाहरु भित्र होइन किताबका पानाहरुमा मात्र आफ्नो अस्तित्व खोज्नु पर्ने स्थिति निर्माण भएको छ। सरकारको रुपमा त पक्कै पनि।

माथिका दुई चर्चित राजनैतिक घटनाहरुले एक तथ्यलाई भने बलियो गरी पुष्टि गरेको छ। अब, राष्ट्रहरुले राष्ट्रियको आर्थिक विकासलाई महत्व दिने छन् र सक्तिशाली राष्ट्र हुने वा कुनै खास किसिमको सिद्धान्त अबलम्बन गर्ने कुरालाई तेस्रो, चौथो प्राथमिकतामा राख्नेछन् भन्ने कुरा विवादरहित हुने किसिमले स्पष्ट भएको छ।

राष्ट्रिय आर्थिक विकासका लागि विश्वको सक्तिशाली राष्ट्र हुने आफ्नो उच्च महत्वाकांक्षालाई इरानले स्थगित गरेको छ। न्युक्लियर सम्झौता लाई प्राथमिता दिएको छ। आफ्ना नागरिकहरुलाई भोको तुल्याएर अत्याधुनिक हतियार बनाउने सपना स्थगित गरेको छ। इरानको यो कदमलाई त्यहाँको जनताले पनि रुचाएको छ। सम्झौता सम्मपन्न भएको दिन खुसिआलि मनाउन इरानका नागरिकहरु सडकमा आएका थिए।   

यसै गरी क्युवाले पनि, दसकौं देखि फिडेल कास्ट्रोले मुलुकलाई पहिरन बाध्य पारेको थोत्रो, पुरानो जिर्ण जिर्ण भएको कोट (कम्युनिज्म) ले जाडो न जाने बुझेको छ र त्येही कोटलाई मर्मत गरेर लगाउनुको सट्टा समय सुहाउँदो नागरिकहरुलाई न्यानो (आर्थिक खुसहाली) दिने नया कोट सिलाउने सकारात्मक प्रयास गरेको छ। यसरी क्युवाले पनि आर्थिक विकासको लागि अर्को बाटो रोजेको छ।

माथिका दुई सन्दर्भहरुलाई नेपालको ताजा स्थितिसँग जोडौ। मुलुकको आर्थिक विकासको लागि विभिन्न मुलुकहरुले आफ्ना परम्परागत दृष्टिकोणहरुमा परिवर्तन गरिरहेका छन्। हिंजोसम्म कटुतापूर्ण सम्बन्ध रहेका मुलुकहरुसँग मित्रता गाँस्न हात उठाउँदै अगाडि बढेका छन्। आर्थिक विकासका लागि देश भित्र वा बाहिर मिलेर काम गर्ने सोंच र तत्परता देखाएका छन्। देश भित्र रहेका विभिन्न मत भिन्नताहरु लाई कम पार्दै आर्थिक विकासको पथमा तिब्र गतिमा दौडिन मिलेर कार्य गरिरहेका छन्। बंगलादेश, भारत, थाइलैण्ड, श्रीलंका आदिलाई यस तथ्यको उदाहरणको रुपमा लिन सकिन्छ। नेपालमा भने केवल एक संविधान निर्माणको लागि पनि साझा सहमति बन्न सकिरहेको छैन। राजनैतिक दलहरुले यति लामो (करिब १० वर्ष) समय पाउँदा पनि संविधान निर्माण गर्न सकेका छैनन्। केवल कलह र बिग्रहमा समय वरवाद गरेका छन्। जनताको करको दुरुपयोग गरेका छन्। खासमा हेर्ने हो भने संविधान निर्माण पनि ठूलो कुरा होइन। राजनैतिक दल र नेताहरु बीच सहमति कायम हुनु ठूलो कुरा हो। संविधानले त केवल मार्ग दर्शन गराउने हो। त्यो मार्गमा देशलाई हिंडाउने कार्य राजनैतिक दल र नेताहरुको हो। त्यसकारण राष्ट्रिय सहमतिको वातावरण बन्नु सर्वाधिक महत्वपूर्ण कुरा हो।

नेपालमा स्थिति यति सम्म चिंतनीय हुन पुगेको छ कि संविधान निर्माणका लागि राय संकलन गर्ने कार्यमा मात्र पनि नागरिकहरु विभाजित भएर एउटा पक्षले अर्को पक्षलाई कुटपिट वा हतियार प्रहार नै पनि गर्ने भएको छ। नागरिकहरुले अहिले प्रत्येक समस्याको समाधन केवल हिंसा नै देखिरहेक छन्। यस्तो कसरी भएको होला? अर्को दु:खदायी विषय त के छ भने शिशु अझै गर्भमा नै तर जन्मलिने शिशु यस्तो हुने उस्तो हुने भनेर अनेक अडकलबाजीहरु भइरहेका छन् र त्येही अडकलबाजीको आधारमा अनेक मतभेद उत्पन्न भइरहेका छन्। अनेक अविश्वास र संघर्षहरुले जन्म लिइरहेका छन्।

मुलुकमा, राजनैतिक दलका नेताहरुले एकातिर एक अर्कालाई विश्वास गरिरहेका छैनन् भने अर्कोतिर केवल आफ्नो चिंतन, नीति एव दृष्टिकोण मात्र उचित रहेको देखिरहेका छन्। यो स्थिति दुखदायी मात्र होइन डरलाग्दो पनि हो। साझा सहमतिको अर्को विकल्प नै छैन। साझा सहमति न भएमा नेपालको स्थिति येमेनको जस्तो हुन बेर लाग्ने छैन। येमन अहिले साउदी अरेबिया र इरानको “प्रोक्सी वार” गर्ने स्थानमा परिणत भएको छ। साउदी अरेबियाले येमेनमा बेला बेलामा बम बर्साइ रहेको छ। नेपालको स्थिति त्यस्तो न होस। नेताहरुले यो कुरालाई राम्रो गरी बुझुनु पर्ने होइन र?        

विश्वराज अधिकारी

प्रतीक दैनिकमा प्रकाशित Friday, July 24, 2015

What Made Nepal Different Than Greece's Situation?-Article-176

किन भएन नेपालको हालत ग्रिसजस्तो?

भनिन्छ ओलम्पिक खेलको शुरुवात ग्रिसबाट भएको थियो। ख्याति प्राप्त प्राचीनका वैज्ञानिक अर्केमेडिज पनि ग्रिसका नै थिए। उनले भौतिकशास्त्रको क्षेत्रमा मात्र होइन, गणित, इन्जिनियरिंग र खगोल विज्ञानमा पनि महत्वपूर्ण आविष्कार एवं कार्यहरु गरेका थिए। ज्ञान, विज्ञान,  अर्थ आदिमा प्रचीनकाल देखि नै सम्पन्न रहँदै आएको ग्रिस अहिले पनि धनी राष्ट्रको श्रेणीमा नै पर्दछ। यसको मानव विकास सूचकांक उच्च छ भने जीवनस्तर पनि उच्च छ। पर्यटन क्षेत्रमा निकै अगाडि रहेको ग्रीस विश्वका धेरै पर्यटकहरु भित्र्याउने राष्ट्रहरुको श्रेणीमा पर्दछ। सन् २००९ मा, यो मुलुक विश्वभरिबाट पर्यटक भित्र्याउने राष्ट्रहरुको श्रेणीमा सोर्हौ स्थानमा थियो। युरोपियन युनियनका राष्ट्रहरुमा भने सातौ स्थानमा थियो।

आर्थिक रुपमा यति सक्षम राष्ट्र, तीन चार वर्षदेखि भने संकटपूर्ण स्थितिमा छ। देशमा रोजगारी कम छ, महँगी बढेको छ, जनताको हातमा राम्रो आम्दानी  छैन्। केही व्यापारहरु समेत बन्द भएका छन्। जीवन ज्यादै संघर्षपूर्ण हुन पुगेकोले कतिपय नागरिकहरुले आत्महत्या समेत गरिसकेका छन्। जनता आर्थिक रुपमा सकसपूर्ण अवस्थामा त छ नै ग्रीस सरकारको आर्थिक स्थिति पनि अति नै दयनीय हुन पुगेको छ। मुलुकबाहिरबाट लिएको ऋण तिर्ने पैसा समेत अहिले ग्रिस सँग छैन।  अन्तरार्ष्ट्रिय मुद्रा कोषलाई २ बिलियन युरो भुक्तान गर्नु छ। यसै गरी युरोपियन सेन्ट्रल बैंकलाई तत्काल ३.५ बिलियन युरो भुक्तान गर्नु पर्नेछ। अन्तरार्ष्ट्रिय मुद्राकोषलाई पनि तत्काल अहिले नै ४५६ मिलियन युरो भुक्तान गर्नु पर्नेछ। ग्रिसका बैंकहरु सँग कारोबार गर्न पैसा छैन्। यो लेख तयार पार्दासम्म ग्रीसका बैकहरु दुई हप्तादेखि बन्द छन्। केवल बैकका ए टि यम (Cash machines) हरुले रासन प्रणाली झै जस्तो गरी दिनको मात्र ६० युरो जम्माकर्ताहरुलाई झिक्न दिएका छन्। अहिले ग्रिस एक किसिमले टाट पल्टिने स्थितिमा छ। यदि  अन्तरार्ष्ट्रिय दाताहरुले ग्रिसलाई ऋण नदिने हो भने ग्रिस टाट पल्टिन सक्छ। खास गरी युरोपियन युनियनले ऋण नदिने हो भने ग्रिस आर्थिक समस्याको दलदलमा नराम्रो गरी भास्सिन पुग्ने छ। वाह्य ऋण तिर्न र देश चलाउन ग्रिससँग पैसा छैन। तत्कालका लागि, अब ग्रिसले ठूलो  परिमाणमा ऋण लिनुको अर्को विकल्प छैन। यसै बीच युरोजोनले ग्रिसलाई तेस्रो पटक ५० बिलियन युरो ऋण ( Bailout) दिने घोषणा गरेको छ। तीन वर्ष भित्रमा युरोजोनले ८६ बिलियन युरो ऋण दिने सहमति समेत पनि जनाएको छ। यस्तो किसिमको ऋण तेस्रो पटक पाउन थालेको हो। यो भन्दा पहिले पनि ग्रिसले युरोजोनबाट दुई पटक ऋण लिइ सकेको छ। सन् २०१० देखि अहिलेसम्ममा २४० बिलियन युरो (European Common Currency) ऋण लिइसकेको छ।  

ग्रिसका प्रधानमंत्री एलेसिक्स सिप्रासले युरोजोनबाट ऋण (Bailout) पाउने बलियो आश्वासन पाइसेकोले यो कठिन समस्याले किनारा लिन सम्भावना देखिएको छ तर यस्तो समस्याको यो समाधान भने बिरामी व्यक्तिलाई खतराबाट जोगाउन आई भी (Inter Venus Fluid) वा नरमल सेलाइन दिए सरह हुनेछ। पछि, रोगसंग लड्ने क्षमता बिरामीको शरीरबाट उत्पन्न हुनु पर्न झै मुलुकको बिग्रदो आर्थिक स्थितिको समाधान ग्रिस स्वयंले राष्ट्र भित्रबाट नै खोज्ने पर्नेछ। आफ्नै स्रोत एवं साधनहरुको कुसलतापूर्वक उपयोग गर्नु पर्नेछ। अन्तरार्ष्ट्रिय ऋणदाताहरुसँग ऋण लिएर ग्रिसको गहिरो आर्थिक समस्यमाको समाधान खोज्नु फलदायी हुनेछैन्।     

केही दिन पहिले ब्रसेल्समा बसेको यूरोजोनका अधिकारीहरुको मिटिंगमा ग्रिसलाई ऋण दिने सहमति भएको थियो। ऋणदाताहरुले ऋणका साथै ग्रिसले पूरा गर्नु पर्ने केही सर्तहरु पनि राखेका छन्। सो सर्त अनुरुप ग्रिस सरकारले विभिन्न आर्थिक सुधारका कार्यहरु गर्ने पर्नेछ, आर्थिक अनुशासन (Austerity) लाई कडाइका साथ लागु गर्ने पर्नेछ  । मुख्य गरी पेन्सन प्रणालीलाई चुस्त बनाउनु पर्नेछ, करको दर बढाएर कर आम्दानी बढाउनु पर्नेछ, श्रम बजारलाई अझै खुकुलो पार्नु पर्नैछ, सरकारी खर्चमा भारि कट्टौति गर्नु पर्नैछ। आदि आदि। अर्थात सर्तको रुपमा ग्रिसले अन्तरार्ष्ट्रिय ऋणदाताहरुका धेरै सर्त वा उनीहरुका हित हुने कुराहरु मान्नु पर्नेछ।

अर्कोतिर, ग्रिस भित्र वहुसंख्यक नागरिकहरु एवं सरकारमा सामेल दलहरुले नै पनि आर्थिक अनुशासन एवं बेल आउट (अन्तरार्ष्टिय ऋण) को विरोध गरिरहेका छन्। यस किसिमबाट ऋण लिने कार्यले ग्रिसलाई ऋण-उनिवेश (Debt colony) बनाउने संका व्यक्त गरिरहेका छन्। केहीले यो कार्यले ग्रिसले ज्ञ्लानी अनुभव गर्नु परेको त केहीले आत्मसमर्पण गर्नु परेको पनि भनेका छन्। केहीले भने यस (ऋण लिने) कार्यलाई कु (Coup) को संज्ञा समेत दिएका छन्। ग्रिसका धेरै नागरिकहरुलाई यो बले आउट र आर्थिक अनुशानले युरोपियन युनियनलाई बढी फाइदा पुग्ने विश्वास छ, खास गरी जर्मनी, फ्रान्स र स्पेनलाई। र यस मध्ये पनि बढी जर्मनीलाई।   

आर्थिक रुपमा यति सक्षम ग्रिस कसरी यति कमजोर हुनु पुग्यो? के कारणहरुले यो देशलाई दिवालिया हुने स्थितिमा पुर्याए? सामान्य जनताको जीवन कसरी यस्तो दुष्कर हुन पुग्यो? यी प्रश्नहरुको, सारांशमा तीन उत्तरहरु छन्। पहिलो, ग्रिसले आफ्ना स्रोत एवं साधनहरुको कुशल किसिमले उपयोग गर्नुको साटो अन्तरार्ष्टिय ऋणप्रतिको निर्भरता बढाउँदै लग्यो, आफ्नो बजार बलियो बनाउने पट्टि ध्यान दिएन। दोस्रो, यसका आर्थिक नीत एव कार्यक्रमहरु कमजोर हुनुका साथै व्यवस्थापन पक्ष अति नै कमजोर हुन पुग्यो। तेस्रो, अन्तरार्ष्ट्रिय ऋणदाताहरुले आर्थिक समस्याहरुको दलदलमा फंसेको ग्रिसको उद्दार गर्नुको साटो केवल आफ्नो आर्थिक फाइदामा बढी ध्यान दिए। ग्रिसलाई बलियो बनऔ भन्ने होइन,  ग्रिसबाट बढी नाफा कमाऔलाई महत्व दिए।

गलत नेतृत्व, गलत नीति, अकुशल व्यवस्थापन र समन्वयको अभावमा एक धनी राष्ट्र छोटो अवधिमा नै कसरी गरिब राष्ट्रमा परिणत हुन सक्छ भन्ने कुराको उदाहरण अहिले ग्रिस हुन पुगेको छ। यो तथ्य (अवस्था) सर्वसाधरणले पनि सजिलै बुझ्न सक्ने गरी प्रष्ट भएको छ।

अव्यवहारिक नीतिहरुले गर्दा छोटो समयमा नै एक धनी राष्ट्र निर्धन हुन पुगेको छ। ग्रिसको जनतामा अहिले भारि निराशा र अनिश्चितता छ भने भोलि के हुने हो भन्ने गहिरो चिंताले बेस्सरी सताएको छ। बचत र हातमा केही रकम हुनेहरु पनि भोलि के हुने हो भन्ने चिंताले  गर्दा बजारमा पुगेर पैसा गर्न डराएका छन्। यसरी राष्ट्रिय अर्थतन्त्र नै एक किसिमले गतिहीन पुगेको छ।

नेपालको आर्थिक स्थिति पनि ग्रिसको जस्तो उहिले नै भइसक्थ्यो। २०६३ साल पछि देशमा मौलाएको बेथिति एवं राजनैतिक दलहरु भित्रको खिंचातानी र घात, अन्तरघातले नेपाललाई ग्रिसको स्थितिमा पुर्याउथ्यो। हालै गएको भूकम्पले पनि त्यो स्थितिमा पुर्याउन मदद गर्थ्यो होला। लगभग दस वर्ष भित्रसम्ममा पनि संविधान निर्माण हुन नसक्ने परिस्थितिले नेपाललाई दिवालिया बनाउने स्थिति श्रृजना गर्थ्यो होला। दस वर्षे माओवादी संघर्षले त्यो स्थितिमा, घ्युमा आगो थपथ्यो होला। तर तीन प्रमुख कारणहरुले गर्दा नेपालका राजनैतिक दलहरु अशक्षम, अदूरदर्शी एवं राष्ट्रिहितवादी कम व्यक्तिवादी बढी भएता पनि यो देश ग्रिस जस्तो हुन पाएको छैन। दिवालिया हुने स्थितिमा पुगेको छैन। ती तीन कारणहरु हुन: १. संसार भरि छरिएर रहेका करिब ४० लाख नेपालीहरुले भूगोलका अनेक कुनाहरुबाट विदेशी मुद्रा (आम्दानी) नेपालमा पठाउनु अर्थात नेपालले ठूलो परिमाणमा रेमिट्यान्स प्राप्त गर्नु। २. नेपालका पर्यटकीय क्षेत्रहरुले, सरकारी नीतिहरु होइन, आफ्ना विषेशताहरुका कारणहरुले ठूलो संख्यामा नेपालमा पर्यटकहरु भित्र्याउन सक्नु। ३. नेपालको ज्यादै नजिकको छिमेकी भारतले खुला एवं उदार अर्थतन्त्र अपनाउनु एवं नेपाली श्रमिकहरुले भारतको श्रम बजारमा सजिलै गरी प्रवेश पाउनु। यी तीन कारणहरुले  प्रत्यक्ष र सक्रिय भूमिका खेलेको हुनाले नेपाललाई ग्रिसको जस्तो हालत हुनबाट जोगाइ रहेका छन्, नेता वा राजनैतिक दलहरुको कार्य कुशलता वा उनीहरुका प्रभावकारी आर्थिक नीति तथा कार्यक्रमहरुले भने होइन।

नेपालको आर्थिक विकासमा नेता वा राजनैतिक दलहरुको उल्लेखनीय भूमिका दैखिएको छैन। आफूलाई फाइदा पुग्ने अवस्था आएमा दिल्ली दौडाहा गर्ने र फाइद पुग्ने स्थिति छैन भने भारत र दिल्लीको आलोचन गर्न नेताहरुको व्यवहारले गर्दा नेपालले भारतबाट पाउने जति आर्थिक फाइदा पाउन सकेको छैन। नेताहरुको यस्तो व्यवहारले गर्दा भारतले नेपाल प्रति एक स्थाइ दृष्टिकोण बनाउन सकेको छैन। नेताहरुको पटके व्यवहार अनुसार भारतले पनि नेपाल प्रति पटके व्यवहार देखाउँदै आएको छ।

नेपालमा एकथरि यस्ता पनि स्व घोषित अति राष्ट्रवादी हरु छन् जसले भारतको कटु आलोचना गर्नुलाई नै आफू बढी राष्ट्रवादी भएको विश्वास गर्छन्। उनीहरुले भारतको आलोचना गर्नमा सयम खर्च गर्नु भन्दा पनि नेपाललाई आर्थिक रुपमा कसरी सक्षम बनाउने, नेपालको पर निर्भरतालाई कसरी कम पार्नेतिर चिन्तन गरे हुन्थ्यो। नेपाल आर्थिक रुपमा सक्षम भएमा न त चीनले न त भारतले नै माइक्रो मैनेजमेन्ट गर्न थालेको आरोप नेपालले लगाउनु पर्थ्यो होला।

विश्वराज अधिकारी